Who I am? (or What “I” is?)

“હું” કોણ છે?

મારો દૌહિત્ર બે વર્ષ અગિયાર મહિના અને ત્રણ દિવસનો છે. એને સૌ કકુ કહે છે.જન્માષ્ટમીના દિવસે એનાં મમ્મી-પપ્પાએ એને કૃષ્ણ ભગવાન બનાવી દીધો હતો. મેં એને “કૃષ્ણ ભગવાન…” કહીને સંબોધ્યો, તો એનો જવાબ હતોઃ “નઈં, કકુ, કકુ હૈ..!” કૃષ્ણ ભગવાન હશે ભગવાન; પણ તો કકુ પણ કઈં ઓછો નથી!

હવે એની વાતોમાં ‘કકુ’ની જગ્યાએ ‘મૈં’ આવતો થયો છે, પરંતુ હજી અનિયમિત છે. વધારે કામ તો ‘કકુ ખાયેગા, જાયેગા’થી જ ચાલે છે. આ એકલા મારો અનુભવ નહીં હોય, આપ સૌને પણ આવો અનુભવ થયો હશે.

‘હું’ સ્વતંત્ર છે? કે સામાજિક સમજ વધવાની સાથે ‘હું’નો વિકાસ થાય છે? આપણી એક પ્રજાતિ છે. આપણે વ્યક્તિ તરીકે એ પ્રજાતિના સભ્ય અને એક એકમ છીએ. સમૂહના એક ભાગ હોવા છતાં એકમ તરીકે અલગ છીએ એવી અસ્મિતાની અનુભૂતિ આપણને છે.

પરંતુ, આપણી આ અનુભૂતિ માટે ‘અન્ય’ની જરૂર છે. કઈં નહીં તો એક નાના બાળકના વિકસતા ભાષા પ્રયોગને જોતાં મને તો એવું જ લાગ્યું. બાળકને પોતાની અસ્મિતાની અનુભૂતિ તો ભાષાથી પહેલાં જ હશે. એની દુનિયાના કેન્દ્રમાં જેને તમે ‘દીકરી’ કહો તે ‘મા’ છે. ‘મારો દીકરો’ની ભાવનાનો અનુવાદ બાળક ‘જ્યાંથી ભોજન મળે છે તેવું એકમ’ એવી ભાવના રૂપે કરતું હશે. તે પછી એને આપણે જે નામ આપીએ તે નામને એ પોતાની ઓળખાણ માનવા લાગે. ‘હું’ તો બહુ પાછળથી આવે!

આમ છતાં, જ્ઞાનીઓ માણસના ‘અહં’ની ચર્ચા કરતા હોય છે. ‘અહં’નો નાશ કરો. તમારી મુક્તિમાં ‘અહં’ આડો આવે છે. અરે, એ ‘અહં’ મારો છે જ ક્યાં? બીજા કોઈ નહોત તો ‘હું’ પણ નહોત. એક નિર્જન ટાપુ પર હું કયા સંદર્ભમાં ‘હું’નો ઉપયોગ કરી શકું? ‘હું’ એ તો વ્યવહારમાં અલગ અસ્મિતાની અભિવ્યક્તિ માટે સર્વને મળેલું સર્વનામ માત્ર છે! ભાષા ન હોત તો પણ અલગ અસ્મિતાની અનુભૂતિ તો રહેત જ. ગાયને છે, હરણને છે, કીડાને છે. આમ. ‘હું’ને બહુ હેરાન કરવાનું કારણ જણાતું તો નથી.

આમ છતાં, ‘હું’ હેરાન તો કરે જ છે! ‘હું’ શું છે, કોણ છે? ધર્મોમાં આ ચર્ચા થઈ છે. એ કોણ છે, જે પોતાને ‘હું’ કહે છે? બહુ ઊંડી ચર્ચામાં જતાં પહેલાં એક વાત કહું: એક તત્વચિંતકનું આ કથન છે, નામ શોધવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ હમણાં તો મળ્યું નથી. એમણે એક ખેડૂતને પૂછ્યું: “આ દાતરડું કેટલા વખતથી વાપરે છે?”. ખેડૂતે કહ્યું: “દસ વર્ષથી”. તત્વચિંતકે ફરી પૂછ્યું: “એને સમારવાની પણ જરૂર નથી પડી?” ખેડૂતે જવાબ આપ્યોઃ “એમ તો નહીં એનો હાથો બે વાર બદલવો પડ્યો છે અને એનું ફળું તો બે-ત્રણ વાર બદલાવ્યું.”

મુદ્દો એ છે કે એ હાથો અને ફળું બન્ને બદલ્યા પછી પણ ખેડૂતને એ પોતાનું મૂળ દાતરડું જ લાગતું હતું! એ ખરેખર તો મૂળ દાતરડાની ખરીદી, ઉપયોગ, રિપેર બધાં કામોમાં સીધી રીતે સંકળાયેલો હતો અને બધું બદલી ગયા પછી પણ એની મૂળ દાતરડાની અવધારણા એ સતત નવા ઓજાર પર આરોપતો રહ્યો. આમ એ નવું દાતરડું વાપરતો હોવા છતાં, એક અવધારણા જ વાપરતો હતો, એટલે એક જાતની નિરંતરતા પણ અનુભવતો હતો.

કદાચ ‘હું’ પણ આવો જ છે. મનુષ્ય જાતિના એક એકમ તરીકે આપણી અલગ અસ્મિતા બની અને એને આપણે સામાજિક વ્યવહારમાં જ્યારથી ‘હું’ તરીકે ઓળખતા થયા ત્યારથી એક અવધારણા બની છે તે આપણે બાલ્યાવસ્થા, યૌવનાવસ્થા અને વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ સતત વાપરતા રહીએ છીએ. વાસ્તવમાં એ સર્વસામાન્ય અને પ્રાણી માત્રના અનુભવમાં આવતું અલગ એકમ હોવાનું ભાન જ છે.

સહેલું પણ છે, જૂનું નામ વાપર્યા કરવાનું. પેઢીઓથી એક સાથે રહેતા હોઇએ અને ધીમે ધીમે એક એક સભ્ય દુનિયામાંથી વિદાય લેતો જાય અને તે સાથે લગ્ન કે જન્મના માર્ગે નવા સભ્યોનું ઘરમાં આગમાન પણ થાય. એક સમયે આખું ઘર જ બદલાઈ ગયું હોય. પણ ‘ઘર’, ‘કુટુંબ’ની અવધારણા ચાલુ જ રહે છે. ‘હું’નો ‘મામલો પણ કઈંક એવો જ નથી લાગતો? એનું સાતત્ય એક અવધારણા છે. એ સ્વાયત્ત હોવાનું પણ લાગવા માંડ્યું છે. આ સ્વાયત્તતાનો ભ્રામક ખ્યાલ જ આપણને ઘણા વિવાદાસ્પદ ખ્યાલો તરફ લઈ જાય છે.

તમને કઈં સૂઝે તો કહેજો ને!
XXX

Greetings

સૌ મિત્રોને
અને સૌનાં કુટુંબીજનોને
દિવાળીની શુભેચ્છાઓ
અને
નવા વરસના રામરામ

Attack on Prashant BhuShan

પ્રશાંત ભૂષણ પરના હુમલાએ આખા દેશને ચોંકાવી દીધો છે. પ્રશાંત ભૂષણ માત્ર જાહેર હિતની અરજીઓ હાથમાં લે છે અને ક્યારેક તો ગાંઠનાં ગોપીચંદન ખર્ચીને કામ કરે છે. સત્તાધારીઓના એ કડક ટીકાકાર રહ્યા છે. હાલમાં જન લોકપાલ બિલ માટેના અણ્ણા આંદોલનમાં એમની મહત્વની ભૂમિકા રહી છે. એમના પર હુમલો થાય એ આપણી લોકશાહી માટે ખરેખર ચિંતાનો વિષય છે. કોઈ શ્રી રામ સેના અને ભગતસિંહ ક્રાન્તિ સેનાનું આ કારસ્તાન છે. સારી વાત એ છે કે આમાંથી એક માણસ પકડાઈ ગયો છે.

સવાલ તો ઘણા ઉપસ્થિત થાય છે. ‘ટાઇમ્સ નાઉ’ ટીવી ચૅનલની રિપોર્ટર અને કૅમેરામૅનની હાજરીમાં આ બનાવ બન્યો. અર્ણબ ગોસ્વામીએ જો કે એમને અગાઉથી ખબર હોવાનો ઇન્કાર કર્યો છે. એમણે આ વીડિયો પર પોતાનો એકાધિકાર નથી એ દેખાડવા માટે બધી ચૅનલોને પણ ફીડ આપી. શું આટલું જ જવાબ તરીકે સમ્તુષ્ટ કરી શકે છે?

એક તો, ચૅનલે ઇન્ટરવ્યૂ માટે પ્રશાંત ભૂષણની રજા માગી હતી કે કેમ? રજા માગ્યા વિના જ જો ટાઇમ્સ નાઉની ટીમ એમની પાસે પહોંચી ગઈ હોય તો એનો અર્થ એ થાય કે પ્રશાંત ભૂષણને એની જાણ નહોતી.

બીજો સવાલ એ છે કે, હુમલાખોરો અને ચૅનલની ટીમ એકી વખતે ત્યાં હાજર હોય એ માત્ર ‘કાગનું બેસવું અને તાડનું પડવું’ જેવું હતું? એમ ન હોય તો હુમલાખોરોને કેમ ખબર પડી કે ટાઇમ્સ નાઉની ટીમ ત્યાં હશે?

ગુંડાઓ પ્રશાંત ભૂષણને મારે છે, ખુરશી પરથી પટકી દે છે… અને કેમેરા આ બધી ગતિવિધિની સાથે ફરતો જાય છે અને પૂરા દૃશ્યનું ફિલ્માંકન કરે છે! આ સ્વાભાવિક પ્રતિક્રિયા છે? અચાનક આપણા પર કોઈ હુમલો કરે ત્યારે આપણી પાસે બેઠેલો માણાસ છાપું વાંચતો બેઠો રહે, એને આપણે સ્વાભાવિક પ્રતિક્રિયા માનીશું? એમ લાગે છે ને, કે કેમેરામૅનની સ્વાભાવિક પ્રતિક્રિયા માત્ર TRPને કેન્દ્રમાં રાખીને થઈ? તો એના માનસનું મશીનીકરણ થઈ ગયું હોવાનું એમાંથી દેખાય છે.

પ્રશ્નો ઘણા છે, જે લોકશાહી અથવા વાણી સ્વાતંત્ર્યના અધિકારથી પણ આગળ જાય છે. માનવીય સંવેદનાનું બજારીકરણ થઈ જવું એ દુઃખદ ઘટના છે. આપણે સૌ પ્રશાંત ભૂષણની સાથે છીએ અને આ પ્રશ્નોના જવાબ શોધવા માટે જવાબદાર છીએ. વિરોધી અવાજને દબાવી દેવા માટે શારીરિક તાકાતનો કે સત્તાનો ઉપયોગ થાય એ સહન કરવા જેવી વાત નથી.xxx

Paresh Vaidya on Biotechnology (3)

આરોગ્ય ક્ષેત્રે બાયોટેક
અન્ન અને કૃષિમાં બાયો-ટેક્નોલૉજીનો જેટલો ઉપયોગ થાય છે તેટલો કે તેથી વધુ આરોગ્ય અને ઔષધ ક્ષેત્રે પણ થઈ રહ્યો છે. પ્રજનનને પણ આરોગ્યનું જ એક પાસું ગણીએ તો આ વ્યાપ વધુ બહોળો જણાય છે. ગાય અને ઘેટાંની જાતો સુધારવા માટે કૃત્રિમ ગર્ભાધાનની રીતો બહુ વરસો પહેલાં અજમાવાઈ. એક અર્થમાં એ બાયો-ટેક્નોલૉજી જ હતી. પછી મનુષ્યોમાં પણ કૃત્રિમ ગર્ભાધાન કરાયું. પ્રયોગશાળાની કસનળીમાં ફલીકરણ કરવાના – ટેસ્ટ ટ્યૂબ બેબીના રોમાંચક પ્રયોગો થયા. યુરોપમાં લ્યુસી આવી પહેલી બાળા હતી તો 16 વર્ષ અગાઉ મુંબઈના ગુજરાતી પરિવારમાં જન્મેલી હર્ષા ચાવડા ભારતની પ્રથમ ટેસ્ટ ટ્યૂબ બાળા હતી.
ટેસ્ટ ટ્યૂબ ફલીકરણમાં બે કોષ (અંડકોષ અને શુક્રકોષ) ને જોડવાના હોય છે. તેથી આગળ, એક કોષ લઈ તેમાં બાહ્ય જનીન દાખલ કરવાની રીતો પણ શોધાઈ. આ બંને માટે વીજળીનો નાનોશો આંચકો (શૉક) આપવાની રીત પ્રચલિત છે. શૉકથી કોષદીવાલમાં સૂક્ષ્મ કાણું પડી DNAની અવરજવર સહેલી થાય છે.
ઈન્સ્યુલિનની જૈવિક બનાવટ
આપણા શરીરમાં પેદા થતાં જૈવ રસાયણો – હૉર્મોન, એન્ઝાઈમ, વગેરે વિજ્ઞાનીઓએ સૂક્ષ્મ જીવાણુના શરીરમાં અમુક જીન ઘુસાડીને તેના દ્વારા પેદા કરાવરાવ્યાં છે. આમાં સૌથી જાણીતું તે ઈન્સ્યુલિન છે. સ્વાદુપિંડ (પેન્ક્રિયાસ) ના ખાસ કોષોમાંથી ઝરતો આ સ્રાવ લોહીમાં ભળીને ખાંડનું ગ્લાયકોજનમાં રૂપાંતર કરે છે, જેના વડે શરીરને શક્તિ મળે. મધુપ્રમેહના દરદીનું સ્વાદુપિંડ ઈન્સ્યુલિનનું પૂરતું ઉત્પાદન નથી કરતું તેથી તેના લોહીમાં સાકરનું પ્રમાણ વધારે દેખાય છે. બહારથી જે ઈન્સ્યુલિન ઈંજેક્શન દ્વારા દેવાતું રહ્યું છે તે ગાય અને કુક્કરના સ્વાદુપિંડમાંથી કાઢવામાં આવતું. પરંતુ કતલખાનામાંથી મેળવાયેલ આ અંગમાંથી મળેલ ઈન્સ્યુલિનથી વધતી માંગને પહોંચી નથી વળાતું. ભારતનો જ દાખલો લોઃ સન 1995-96માં 700 કરોડ યુનિટ ઈન્સ્યુલિનની માંગ સામે આ હૉર્મોનના માત્ર 450 કરોડ યુનિટ બનેલા. આ સિવાય એ પણ હકીકત છે કે માણસને માણસનું જ ઈન્સ્યુલિન મળે તે ઉત્તમ ગણાય. 1971 પછી આ શક્ય બન્યું છે.
તે માટે આ હૉર્મોન બનાવતાં જીનની ઓળખ કરી, તેને છુટું પાડી ઈ-કોલી નામે ઓળખાતા જીવાણુના કોષમાં હળવેકથી ઘુસાડી દેવાય છે. આ પ્રકારના જીવાણુ પછી જાણે ઈન્સ્યુલિનની ધમધમતી ફેક્ટરી બની જાય છે. તેઓની સંખ્યામાં ગુણાકાર કરી જોઈતું પોષણ આપ્યા કરો તો એ તમને તદ્દન માણસ જેવું જ ઈન્સ્યુલિન બનાવીને દેતાં રહેશે! બીજો એક અંતઃસ્રાવ, જેને ‘હ્યુમન ગ્રૉથ હૉર્મોન’ કહે છે તે પિચ્યૂઈટરી ગ્રંથિમાંથી ઝરે છે. માનવશબોમાંથી આ ગ્રંથિ કાઢવાની હવે જરૂર નથી રહી, કારણ કે એ પણ જિનેટિક એન્જિનિયરિંગથી બનાવેલાં જીવાણુઓ બનાવી આપે છે.
બે અગત્યના એન્ઝાઈમ પણ બાયોટેકથી બની રહ્યા છે. એક છે હૃદયની ધમનીમાં કે મગજમાં થતા લોહીના ગઠ્ઠા (ક્લૉટ) ને ઓગાળવામાં વપરાતો TPA ટિસ્યૂ પ્લાસ્મીનોજન એક્ટિવેટર અને બીજો ફેફસાંના રોગમાં વપરાતો એન્ટિટ્રિપ્સિન. લિમ્ફોડીન વર્ગનાં રસાયણો ઈન્ટરફેગેન અને ઈન્ટરલ્યુકીન પણ કૃત્રિમ રીતે બની શકે છે એનો ઉપયોગ કેન્સરના ઉપચારમાં થાય છે. કેટલાક સ્ટેરોઈડ અને પેનિસિલીનનું ઉત્પાદન પણ બાયોટેક મારફત થવા લાગ્યું છે. આવી 133 દવાઓ અમેરિકાની બજારમાં મળી રહી છે અને 250 પરીક્ષણના વિવિધ તબક્કે છે.
રોગપ્રતિકારક રસીઓ
ગઈ સદીનો મોટો ચમત્કાર તે પૃથ્વીના ગોળા પરથી શીતળાના વિષાણુની રસીકરણના કારણે તદ્દન નાબૂદી. અગાઉ દર વર્ષે હજારો લોકો શીતળાથી અંધ બની જતા અને કેટલાય મરી પણ જતા. બાળકોમાં આ રોગ વધારે વ્યાપક હતો. રસી મૂકવાથી માણસના શરીરમાં શીતળાના વાઈરસ સામે લડનારાં ‘એન્ટિબૉડી’ પેદા થાય. શરીરમાં એવી રચના છે કે એક વાર એન્ટિબૉડી પેદા થયા બાદ જીવનકાળ દરમ્યાન ક્યારેય જો એ રોગનો ચેપ લાગે તો રોગપ્રતિકારક તંત્ર એને પહોંચી વળે છે.
આજ લગી રસી ઉત્પન્ન કરવાના બે રસ્તા હતાઃ એક તો એ કે જે રોગની રસી આપવી હોય તેનાં જીવાણુ કે વાઈરસને અતિશય સૂક્ષ્મ માત્રામાં રસીમાં આપવાં. એટલી માત્રા રોગ પેદા કરવા માટે પૂરતી નથી પરંતુ પ્રતિકાર (ઈમ્યુનિટી) માટેની શરીરની પ્રણાલીને જાગ્રત કરવા માટે પૂરતી છે. શીતળાની રસીમાં ગાયને થતા શીતળાના રોગના વાઈરસને મંદ કરીને અગાઉ આપવામાં આવતા. કેટલીક વાર પ્રતિકાર તંત્ર જીવાણુ કે વિષાણુને બદલે તેના શરીર પરના અમુક અણુને ઓળખે છે. એન્ટિબૉડી ઉત્પન્ન કરવાની પ્રેરણા આપનાર આવા અણુને ‘એન્ટિજન’ કહે છે. રસીમાં આં એન્ટિજન હાજર હોય તે પણ પૂરતું છે. આથી રસીની બીજી રીતમાં મૂળ જીવાણુ કે વિષાણુને મારી નાખવામાં આવે છે પણ એના શરીર પરના ‘એન્ટિજન’ને શરીર ઓળખી લઈ પ્રતિકારતંત્રને સાબદું કરે છે.
સલામત રસી
આ બંને પ્રકારની રસી બાબત મુશ્કેલી એ છે કે જૂજ કિસ્સાઓમાં એ જીવાણુ મર્યાં ન હોય અથવા પૂરતાં મંદ ન પડ્યાં હોય તો જે રોગને ટાળવાનો પ્રયત્ન કરો તે રોગ જ થઈ આવે. બાયો-ટેક્નોલૉજીએ આનો ઉપાય કર્યો છે. એની રણનીતિ એવી છે કે રોગના વાઈરસની જરૂર જ નથી. તેને બદલે તેની સપાટી પરના પેલા એન્ટિજન અણુની સંરચનાનો જ ઉપયોગ કરવો. જે જીનથી આવો એન્ટિજન અણુ પેદા થાય છે તેને જુદો પાડવામાં આવે છે. પછી અગાઉ જેમ ઈ. કૉલીનો ઉપયોગ કરેલો તેમ અત્રે એક જાતની ફૂગ-યીસ્ટ-ના કોષોમાં આ જીનને પેસાડવામાં આવે છે. આ નવું યીસ્ટ પેલા એન્ટિજનનું ઉત્પાદન કરવા લાગશે. તેનાથી બનાવેલ રસી શરીરને અપાતાં, એવાં જ એન્ટિબૉડી બનશે જે મૂળ વિષાણુને જોઈને બન્યા હોત. ભવિષ્યમાં જ્યારે પણ રોગનો હુમલો થાય તો પ્રતિકારતંત્ર એ વિષાણુનો સામનો કરશે.
આવી રસીમાં ચેપ આપનાર વાઈરસ પોતે ન હોવાથી ભૂલથી પણ રસીના કારણે રોગ લાગુ પડી જવાનો ભય નથી. વળી રસીનું ઉત્પાદન કોઈ પ્રાણીના શરીરમાં નહીં, કારખાનામાં કરવાનું છેઃ આથી અઢળક માત્રામાં રસી બની શકે છે. આવી બાયોટેક રસી 1971માં ઢોરોના રોગ ‘ફુટ એન્ડ માઉથ ડિસીઝ’ માટે બની. માણસ માટે પહેલી વાર એ કમળાના એક પ્રકાર ‘હેપેટાઈટિસ-બી’ માટે 1976માં અમેરિકામાં બની. હર્ષની વાત એ છે કે આ ક્ષેત્રે ભારત પણ પાછળ નથી. હૈદરાબાદની અમુક કંપનીઓએ આ દિશામાં સારું કાર્ય કર્યું છે.
બાયોટેક રસીઓમાં એક બીજા ફેરફારના પ્રયોગ ચાલે છે. સામાન્ય રીતે રસીઓ ઈંજેક્શન મારફત અપાય છે કારણ કે જો મોઢેથી અપાય તો તેમાંનાં પ્રોટીનને જઠરના પાયક રસો પચાવી નાખે. રસીનું એવું સ્વરૂપ બનાવવાનો પ્રયત્ન છે કે જે મોઢેથી આપી શકાય. તે માટે એવા જીવાણુઓને વાહક તરીકે લેવાયા છે જે આમેય આપણા આંતરડામાં નિવાસ કરતા હોય. ખાસ રસીયુક્ત કેળાં અને બટાટા ખાવાથી રસી ‘લેવાઈ’ જાય તે રીતના પ્રયોગ પણ થયા છે. બાળકો માટે આવી રસી ખાસ ઉપકારક થશે. ખાદ્ય રસીનો આ વિચાર હડકવાની રસી પર લાગુ કરવાનું વિચારાય છે. શેરીના દરેક કૂતરાને પકડીને રસીનું ઈંજેક્શન આપવું શક્ય નથી. પરંતુ રસીવાળી રોટલીની એક નાની થપ્પીથી આખી ગલીને હડકવાના વિષાણુથી મુક્ત કરી શકાશે. છેલ્લે, એવી પણ કલ્પના છે કે માત્ર એક રસી લેવાથી જુદા-જુદા બાર રોગો સામે રક્ષણ આપે તેવી રસી બનાવવી.
રસીઓની વાત આટોપતાં પહેલાં બહુ જરૂરી એવી બે રસીની વાત કરી લઈએ. એ છે મલેરિયા અને એઈડ્સની રસી. ઘણા પ્રયત્નો છતાં આજ સુધી આ બેની સફળ રસી નથી બની. મલેરિયાનો ચેપ લગાડનાર પરજીવી જંતુ શરીરમાં સ્વરૂપ બદલે છે અને રહેઠાણ પણ. થોડો વખત એ યકૃતમાં હોય છે તો ક્યારેક રક્તકણ ઉપર. જેનું સ્વરૂપ બદલાય તેને માટે એન્ટિબૉડી બનાવવાં મુશ્કેલ છે. એઈડ્સ વાઈરસનું પણ એવું જ છે. એ તો વળી યજમાનના કોષની અંદર જઈ બેસી જાય છે, જ્યાં કોઈને પણ સામાન્ય રીતે ઘુસવાની મનાઈ હોય છે. આમ છતાં એક એવી રસી શોધાઈ છે જેનો ચિમ્પાન્ઝી ઉપર પ્રયોગ થોડો સફળ થયો છે. કમનસીબે એ રોગ એવો છે જેની રસીના પ્રયોગ માણસ પર કરવામાં નૈતિક પ્રશ્નો છે. પરંતુ બાયોટેકના વિકાસથી આ બંને રોગોની રસી મળી આવશે તેવી આશા રખાય છે.
પ્રત્યારોપણ માટે અંગોની ખેતી
આપણા શરીરની અજાયબ રચના આપણું રોગો સામે રક્ષણ કરે છે. પરંતુ લાખે એકાદ કિસ્સામાં એ આડુંય કાટે છે. જે લોકોને બહારથી લોહી લેવાનું હોય કે દાઝ્યા ઉપર કૃત્રિમ ચામડી ચડાવવી હોય તેઓને શરીર પોતે તેમ કરતાં અટકાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. જૂજ કિસ્સાઓમાં દરદીને હૃદય, કિડની કે લિવર પણ બહારથી લાવી રોપવાં પડે છે. તેવે વખતે પ્રતિકારતંત્ર પોતે ન ઓળખતું હોય તેવા કોષોને ઘરમાં ન રહેવા દેવા માટે જાણે હઠે ચડે છે. તેને દબાવનારી દવાઓ (ઈમ્યુનોસપ્રેસિવ) લઈને માણસે કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટની કળા તો હસ્તગત કરી લીધી છે, પણ હૃદય, અસ્થિમજ્જા, વગેરેમાં પૂરી સફળતા મળી નથી. બકરી, ડુક્કર અને વાંદરાનાં અંગો લેવાના પ્રયત્નો પણ થયા છે, પરંતુ તેવા દરદી અમુક દિવસો જ જીવી શક્યા છે.
બાયોટેક નિષ્ણાતો આ માટે એક અજાયબ તરકીબ વિચારે છે. અમેરિકામાં થતો બબૂન નામનો વાનર અને ડુક્કર – એનાં અંગો (ખાસ કરીને હૃદય) માણસના શરીર માટે યોગ્ય કદનાં છે. જો આ જાનવરોને માણસનાં જીન આપવામાં આવે તો તેનાં અંગોને આપણું પ્રતિકારતંત્ર નકારે નહીં. તે માટે પ્રાણીના જન્મથી જ તેના શરીરમાં માનવ-જીન હોવાં જરૂરી છે. આથી એના ફલીકરણ પછી તરત જ તેનાં ભ્રૂણકોષોમાં ઝીણી સોયથી માણસના એવા જનીન ઘુસાડવામાં આવે કે જે પ્રતિકારતંત્રના કોષો બનાવવા માટે જવાબદાર હોય. એમાંથી જે પ્રાણી જન્મશે તેના પ્રત્યેક કોષમાં માણસના શરીર જેવા જ અમુક જીન હશે, જે પ્રતિકારતંત્રને માણસના જેવું બનાવશે. એનું હૃદય કાઢીને કોઈ માનવદરદીમાં રોપવામાં આવે અથવા એની અસ્થિમજ્જા કોઈ બાળકને આપવામાં આવે તો તે સરળતાથી ટકી જશે. આ પ્રકારના પ્રત્યારોપણને ઝેનો ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કહે છે. આ દિશામાં સૌથી પહેલાં પેન્ક્રિયાસના ઈન્સ્યુલિન બનાવતા કોષોનો વારો આવે તેવી સંભાવના છે.
સ્તંભકોષો પર સંશોધન
બાયોટેકના ક્ષેત્રે તદ્દન નવું પ્રકરણ છે સ્તંભકોષો પર સંશોધનનું. વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે એ જો સફળ થાય તો કોષોનાં અને અંગોનાં પ્રત્યારોપણ સરળ બનશે. વાંદરાં કે ડુક્કરો તરફ નજર નાખવાને બદલે ત્યારે મનુષ્યજાતિના શરીરમાંથી જ એ મળશે. આ સ્તંભકોષો શું છે? આપણા શરીરમાં પ્રત્યેક અંગ જુદા પ્રકારના કોષોથી બનેલ છે. લોહી અને મગજની પેશી વચ્ચે કશું દેખીતું સામ્ય નથી. હૃદયના સ્નાયુ અને હાડકાં સાવ જુદાં લાગે છે. કહે છે કે, કુલ 160 પ્રકારના કોષો આપણા શરીરમાં છે. પણ એ બધા આવ્યા તો એક ભ્રણમાંથી જ છે. શરૂમાં થોડા દિવસના ગર્ભમાં બધા કોષો સરખા જ હોય. ધીરે-ધીરે તેમાંથી વિવિધ અંગો માટેના ખાસ કોષો તૈયાર થતા જાય. શરૂના આ હરફન-મૌલા કોષોને સ્તંભકોષો કહે છે. વૈજ્ઞાનિકો માને છે કે કુદરતની માફક એ લોકો પણ હવે યાહે તે અંગના કોષો સ્તંભકોષોમાંથી બનાવી શકશે. ઘણી સંશોધન સંસ્થાઓએ રક્તપેશી, મગજના ન્યૂરોન, વગેરે બનાવ્યાં જ છે. મગજના કોષો પર ખાસ ધ્યાન એટલે અપાય છે કે શરીરમાં માત્ર એ કોષો છે જેમાં જૂના કોષ મરી નવા કોષો ઉત્પન્ન થવાની પ્રક્રિયા નથી થતી. આથી મગજના રોગોનો ઉપચાર મુશ્કેલ થાય છે.
સ્તંભકોષોથી બનેલા નવાનક્કોર ન્યૂરોનોથી આલ્ઝેમરના દર્દ તરીકે ઓળખાતા સ્મૃતિભ્રંશનાં દર્દ અને વૃદ્ધાવસ્થામાં હાથપગ કાંપવા માટે જવાબદાર પાર્કિન્સનના રોગનો ઉપચાર શક્ય બનશે. સ્તંભકોષોથી મધુપ્રમેહ, સ્નાયુ અને કિડનીનાં દર્દો અને સિસ્ટિક ફાઈબ્રોસિસ નામના બાળકોના રોગના ઉપચારમાં પણ નવી આશા જન્મશે. પરંતુ આ સંશોધનમાં તાજા ભ્રૂણની જરૂર પડતી હોવાથી નૈતિક દૃષ્ટિએ તેનો વિરોધ થયો છે. ગર્ભપાતના વિરોધીઓ પણ સ્વાભાવિક રીતે વિરોધ કરે છે. અમેરિકા કરતાં યુરોપમાં આવો વિરોધ ઓછો હોવાથી ત્યાં એ નવા વિષયમાં વધુ કાર્ય ચાલી રહ્યું છે. જો કે છેલ્લાં સંશોધનો મુજબ સ્તંભકોષો ભ્રૂણ ઉપરાંત અસ્થિમજ્જા અને ચામડી પરથી પણ મળી શકે છે. જો કે એમાંથી પેશીઓ બનવી હજુ બાકી છે. પરંતુ તેમ બને તો પ્રતિબંધો હળવા થાય અને ગંભીર રોગો સામે લડવાનું શક્ય બને.
જીન થેરાપી
માણસનાં 46 ગુણસૂત્રો પરના પ્રત્યેક જીન વિશે વિગતે માહિતી એકઠી કરવા 1990માં વિશ્વકક્ષાએ એક પ્રકલ્પ હાથ ઘરાયો જેને હ્યુમન જીનોમ પ્રોજેક્ટ કહે છે. આ મુજબ દરેક જીનનાં કામ અને સરનામાં મળી જવાની ખાતરી થવાથી વૈજ્ઞાનિકો હવે વધુ ક્રાન્તિકારી સ્વપ્નો સેવવા લાગ્યા છે. તેમાં જીન થેરાપી અને ખાસ બનાવેલી દવાઓ મુખ્ય છે. મધુપ્રમેહ, થેલેસીમીઆ, વગેરે વારસાગત રોગો માટે દવાઓ તો શોધાઈ છે, પરંતુ હવે એવો વિચાર ચાલે છે કે જે જીનની ખોડથી આ લક્ષણો દેખાતાં હોય તેને જ કેમ ન બદલી નાખવો? જે તે અંગોમાં તંદુરસ્ત જીનવાળા કોષો રોપવાથી ક્રમશઃ તેની વૃદ્ધિ થઈ ખરાબ જીનની અસર નાબૂદ થઈ જાય. આને ‘જીન રિપ્લેસમેન્ટ ઉપચાર’ કહે છે. દાખલા તરીકે, ફેફસાંમાં એવા કોષો રોપાય કે જે પાતળો કફ ઉત્પન્ન કરે તો સિસ્ટિક ફાઈબ્રોસિસ નામના રોગમાં બાળકોને ન્યુમોનિયા થતો અટકાવે.
આ ઉપચાર શરીરના સામાન્ય કોષો તેમ જ પ્રજનન કોષો (અંડકોષ, શુક્રાણુ કે ફલિત ગર્ભ) પર કરી શકાય. પરંતુ જનન કોષોમાં જીન બદલવાની પ્રક્રિયા ખૂબ જોખમી છે અને બકરું કાઢતાં ઊંટ પેસે તેવું બની શકે. એ નુકસાન ભવિષ્યની પેઢીઓનું થાય. આથી વિશ્વના દરેક દેશમાં જનન કોષોની ‘જીન થેરાપી’ ગેરકાયદે ઠરાવવામાં આવી છે, કારણ કે, માણસના બેજવાબદાર કુતૂહલ ઉપર કાબૂ રાખવો અનિવાર્ય છે.
એલૉપથીની ઘણી દવાઓ કુદરતમાં મળતા પદાર્થોના ઉપયોગથી બને છે. અન્ય ઉપચાર પદ્ધતિઓમાં કે લોકોના અનુભવ મુજબ જે સફળ ઔષધો હોય તેનાં દ્રવ્યો આધુનિક પદ્ધતિથી કાઢીને પણ દવાઓ બની છે. પરંતુ હવે બાયોટે્કની સફળતા બાદ વિચારણા બદલાતી જાય છે. અમુક રોગ ક્યા પ્રોટીન કે ક્યા એન્જાઈમની ખોટથી થયો છે તે ખબર પડવાથી દવાઓ તેના જવાબ રૂપે બનાવવામાં આવશે. પ્રોટીનના આકાર વિશે પૂરી માહિતી હોવાથી અને જીન જોડે તેની રચનાનો સંબંધ ખબર હોવાથી હવે વિચારણા એવી થશે કે દવાના અણુની રચના કેવી કરીએ તો રોગ મટે? તે મુજબની ‘ડિઝાઈન‘ કે રચના કમ્પ્યુટરની મદદથી થઈ શકે.
ક્લૉનિંગ વિશે થોડું
પાંચમી જુલાઈ 1996ના રોજ સ્કૉટલેન્ડમાં એક ઘેટાનો જન્મ થયો. તેનું નામ ડૉલી. ખાસ બાબત એ હતી કે કૉલીને મા તો હતી, પણ બાપ નહોતો! વનસ્પતિજગતમાં બીજ વિના ઝાડ ઉગાડી શકાય છે, પણ પ્રાણીજગતમાં શુક્રાણુની મદદ વિના પહેલી વાર એક જીવ પેદા થયો હતો. જીન કે DNAની નકલો કાઢવાની પ્રક્રિયાને ક્લૉનિંગ કહેવાય તે પરથી ડૉલીના જન્મની પ્રક્રિયાને પણ ક્લૉનિંગ કહેવાઈ. એના સમાચારથી વિજ્ઞાનેતર ક્ષેત્રે પણ ખૂબ ચર્ચા થઈ. ડૉલીથી અગાઉ પણ ક્લૉનિંગના પ્રયત્ન થયા હતા, પરંતુ તેમાં ફલિત ગર્ભની નકલો બનાવાઈ હતી. જ્યારે ડૉલી ઘેટું ફલિત ગર્ભ નહીં પરંતુ શરીરના એક સામાન્ય કોષ (આંચળના કોષ) માંથી પેદા થયું હતું.
આ પછી ઉંદર, ગાય, ઘોડા, વગેરે પ્રાણીઓની ઉત્પત્તિ આ પદ્ધતિથી કરી શકાઈ છે. રિચર્ડ સીડ નામના વૈજ્ઞાનિકે તો એવી જાહેરાત પણ કરી દીઘી કે એ માણસનું ક્લૉનિંગ કરશે. માણસના ક્લૉનિંગ સામે નૈતિક સ્તર પર ઘણો વિરોધ છે. એક સાદી દલીલ એ છે કે નિષ્ફળ પ્રયોગ દરમ્યાન પેદા થયેલ ગર્ભનું શું? તેને મરવા દેવાશે? અને જો ખોડખાંપણવાળો એકાદ ગર્ભ જીવી ગયો તો? તેનાં જીવન અને જરૂરિયાતોની જવાબદારી કોની? છેવટે માણસનું ક્લૉનિંગ કરવાની જરૂર શી છે ? સદ્ભાગ્યે મોટા ભાગના વૈજ્ઞાનિકો, મેડિકલ કાઉન્સિલો અને સરકારોએ માનવ ક્લૉનિંગને ગેરકાયદે અને બિનજરૂરી જાહેર કર્યું છે. જોવાનું છે કે જિજ્ઞાસાવૃત્તિ કેટલો વખત દબાઈને રહે છે.
ઉદ્યોગોમાં બાયોટેક
બાયોટેકમાં થઈ રહેલ વિકાસનો ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે પણ સારો ફાયદો ઉઠાવ્યો છે. કેટલીય રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓમાં ઉત્સેચકોનો ઉપયોગ થાય છે અને ઉત્સેયકો બાયોટેકથી બને છે. ઉત્સેચકોનો એક પ્રચલિત ઉપયોગ કપડાં ધોવાના પાઉડરોમાં છે. કપડાંમાં ઈંડાં, તેલ, ચા, મેલ, વગેરેના ડાઘ પડે તો તેમાં કોઈક પ્રોટીન હોવાનું. અમુક ઉત્સેચકો પ્રોટીનના અણુને તોડવાનું કાર્ય કરે છે. એ જ સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ કરી ભરાઈ ગયેલ મોરી (ડ્રેનેજ)ને સાફ કરવા માટે પણ ઉત્સેચક આધારિત પાઉડરો મળે છે. ચામડાંનો ઉદ્યોગ ચામડાં પરથી રુવાંટી ઉતારવામાં ઉત્સેચક વાપરે છે, તો સ્ટાર્ચને પચાવનાર એમિબેઝ વર્ગના એન્ઝાઈમ કાપડ અને કાગળ ઉદ્યોગમાં વપરાય છે. ફળોના રસને પારદર્શક કરવા, માંસને નરમ કરવા અને ફોટો ફિલ્મમાંથી જિલેટિન કાઢવા પણ અનેક ઉત્સેચકો વપરાય છે.
માનવામાં ન આવે તેવું છે કે ખાણ અને ખનિજ ઉદ્યોગ પણ જીવાણુઓની બાયો-ટેક્નોલોજીનો ફાયદો ઉઠાવે છે. ખડકોમાંથી કાચી ધાતુ મેળવ્યા બાદના ભૂકા (ટેઈલિંગ) ઉપર હળવો એસિડ અને અમુક જીવાણુઓ ભેળવવામાં આવે તો તેમાં બચી ગયેલ ધાતુનું ખનિજ અદ્રાવ્યમાંથી પાણીમાં દ્રાવ્ય સ્વરૂપ પામે છે. એ દ્રાવણને એકઠું કરી ધાતુ મેળવાય છે. તાંબું, યુરેનિયમ અને સોનાનાં ખનિજોમાં આ રીત લાગુ પડે છે. ક્યારેક ખાણની દીવાલ પર જ જીવાણુ અને તેજાબનો છંટકાવ કરાય છે જેથી ખનિજનું દ્રાવણ વહેવા લાગે છે. ભૂગર્ભમાંથી પેટ્રોલિયમ તેલ કાઢવા માટે પણ અમુક બેક્ટેરિયા મદદરૂપ થાય છે.
ઔદ્યોગિક પ્રદૂષણના નિકાલ માટે પણ જીવાણુઓની મદદ લેવાય છે. મુંબઈની ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ટેક્નોલૉજીએ પ્રદૂષિત પાણીમાંથી નાઈટ્રોજન શોષી લેવા જીવાણુઓને કામે લગાડ્યાં છે. સમુદ્રમાં પાઈપલાઈન તૂટવાથી કે ટેન્કર ડૂબવાથી ક્રૂડ તેલ પાણી પર ફેલાવાના ઘણા બનાવો બને છે. તેનાથી જળજીવોને પણ નુકસાન થાય છે. અમેરિકામાં કાર્ય કરતા ભારતીય વૈજ્ઞાનિક ડૉ. આનંદ ચક્રવર્તીએ આ તેલનું સ્તર ‘ખાઈ‘ જતાં જીવાણુઓની જાત વિકસાવી છે. એ જીવાણુની પેટન્ટ લેવાનો ડૉ. ચક્રવર્તીએ પ્રયત્ન કર્યો તો તે સજીવોની પેટન્ટ બાબતનો એક પ્રખ્યાત મુકદમો બની ગયો.
જૈવ-રાસાયણિક અણુઓનો કમ્પ્યુટરની સર્કિટ જેમ ઉપયોગ કરવાની પણ ચર્ચા ચાલે છે. ઔદ્યોગિક ઉપયોગની એ ચરમ સીમા હશે.
ડી.એન.એ. ફિંગરપ્રિન્ટ
જેમ બે વ્યક્તિનાં આંગળાંની છાપ એકસરખી નથી હોતી તેમ કોઈ બે વ્યક્તિના શરીરનું સંપૂર્ણ DNA બંધારણ પણ મળતું આવતું નથી. આમ વ્યક્તિની એ આગવી ઓળખ છે. પણ આંગળાંની છાપ કરતાં DNAમાં એક વિશેષતા છે. આંગળાંની છાપ વારસામાં ઊતરતી નથી જ્યારે DNAના અમુક હિસ્સામાં વારસાની છાપ દેખાઈ આવે છે. આ બંને ગુણોને કારણે ગુનાશોધન વિજ્ઞાન (ફૉરેન્સિક સાયન્સ) માં વિવિધ રીતે તેનો ઉપયોગ કરાય છે. ગુનાના સ્થળેથી જેમ આંગળાંની છાપ એકઠી કરાય છે તે રીતે નખ, વાળ, વીર્ય કે લોહીના ડાઘ મળી આવે તો તેના DNA બંધારણને શંકાસ્પદ વ્યક્તિના DNA બંધારણ જોડે સરખાવી શકાય છે. એ માટે DNAને કિરણોત્સર્ગી આઈસોટોપ સાથે જોડવામાં આવે છે. પછી ખાસ પ્રક્રિયાથી તે દ્વારા ફોટોગ્રાફિક પ્લેટ ઉપર પટ્ટા જેવી રચના ઊભી કરાય છે. આ પટ્ટાઓની ભાતને DNA ફિંગરપ્રિન્ટ કહે છે.

ચિત્ર નં. પાંચમાં પહેલી પ્રિન્ટ ગુનાની શિકાર બનેલ વ્યક્તિના DNAની છે. ગુનાના સ્થળેથી મળેલ DNA ઉપરથી બીજી પ્રિન્ટમાં છે. પછીની ત્રણ પ્રિન્ટો ત્રણ શંકાસ્પદ વ્યક્તિઓની છે. સરખામણી કરતાં ખ્યાલ આવશે કે ત્રણમાંથી પહેલા શખ્સનું DNA ગુનાના સ્થળેથી મળેલ DNAને મળતું આવે છે. આવી જ રીત બાળકના પિતાની ઓળખ સ્થાપિત કરવા કે સાબિત કરવા માટે વપરાય છે.
ઉપસંહાર
‘બાયો-ટેક્નોલૉજી એટલે શું?’ એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આ પુસ્તિકાની શરૂઆતમાં આપવો મુશ્કેલ હતો. હવે, એ ટેક્નોલૉજી જોડે વિવિધ ક્ષેત્રોની યાત્રા કર્યા બાદ, “બાયોટેક એટલે શું નહીં?” એવા પ્રશ્ન ઊઠે છે! આપણે એની જોડે વિનમ્ર એવા કોષથી માંડી હૃદય જેવાં સંકુલ અંગો સુધી, વાઈરસ અને બેક્ટેરિયાથી મહાકાય ડાયનોસોર સુધી, ઝાડનાં મૂળથી ફળ સુધી, ખેતરોમાં, સુપર માર્કેટમાં, હૉસ્પિટલોમાં, કારખાનાંમાં અને છેવટ પોલીસ સ્ટેશને જઈ આવ્યા અને હજુ તો આ ટેકનિક વિકસી રહી છે. આજથી 50 વર્ષ પછી આ ટેક્નોલૉજી આપણને ક્યાં લઈ જશે તે કલ્પવું મુશ્કેલ છે. તેમાં કેટલાય વિવાદાસ્પદ મુદ્દાઓ સંકળાયેલા છે છતાં ખાતરીથી ન કહી શકાય કે વૈજ્ઞાનિકો એને ચાતરીને અળગા ચાલશે. જિજ્ઞાસા અને કુતૂહલવૃત્તિ વિજ્ઞાનનાં મૂળ લક્ષણ છે. આ લક્ષણને ભોગે તે સામાજિક સંદર્ભની ચિંતા કરશે તેવી આગાહી કરવાની ઈતિહાસ ના પાડે છે. આથી સરકારી અને સામાજિક નિયંત્રણો તેટલા પ્રમાણમાં મજબૂત કરવાં પડશે. પરંતુ, આ ભયસ્થાનો પછી પણ, બાયોટેક પાસે આપવા માટે ઘણું છે. માનવજાત જો પોતાનું શાણપણ અકબંધ રાખે તો બાયો-ટેકનાં ‘વિધાયક પાસાં‘ સમગ્ર માનવજાતને અત્યંત ઉપકારક સાબિત થશે. XXX

Paresh Vaidya on Biotechnology (2)

બાયો-ટેક્નોલૉજી શું છે ?(ર)
પરેશ વૈદ્ય

શરૂઆત વનસ્પતિથી
બાયોટેક સંબંધી પાયાની માહિતી મેળવ્યા પછી હવે આપણે તેના ઉપયોગો વિશે વાત કરવા સજ્જ છીએ. એ ઉપયોગો અન્ન, સ્વાસ્થ્ય, ઔષધો અને રસાયણ ઉદ્યોગ ઉપરાંત ખાણ-ખનિજ, પ્રદૂષણ નિયંત્રણ અને ગુનાશોધન તેમ જ છેક ઈલેક્ટ્રોનિક્સ સુધી ફેલાયેલા છે. બાયોટેકનો આ વ્યાપ માત્ર છેલ્લા ત્રણ દાયકામાં જ થયો છે તે આશ્ચર્યની વાત ગણાય. એની અગાઉ ‘બાયો-ટેક્નોલૉજી’ શબ્દ પણ બન્યો ન હતો. 1872માં એવાં રસાયણ શોધાયાં જે DNAને ઈચ્છિત જગ્યાએ કાપી શકે અને કાપેલા ટુકડાને બીજા કોઈ ગુણસૂત્રના DNAમાં વચ્ચે જોડી શકે. જીન અને DNAની આવી જોડતોડને ‘રિકોમ્બિનન્ટ ડી.એન.એ. ટેક્નોલૉજી’ અથવા જિનેટિક એન્જિનિયરિંગ કહેવાયું. જોકે જિનેટિક જોડતોડ એ બાયોટેકના સમગ્ર વિષયનો એક ભાગ માત્ર છે, અને સૌથી વધુ રોમાંચક ભાગ છે.
બાયોટેકનો સૌથી બહોળો ઉપયોગ ખેતીવાડીમાં થયો છે. તેનું કારણ એ છે કે પ્રજનનશાસ્ત્ર અને આનુવંશિકતાનું પાયાનું જ્ઞાન મનુષ્યને વનસ્પતિજગતમાંથી જ મળેલું. જીન્સ વિશે પાકી સમજ વિના પણ ખેડૂતોએ પાકની જાતો સુધારવાના પ્રયત્નો તો કર્યા જ છે. ઘણા પ્રકારના પાકોમાં સંકર (હાઈબ્રિડ) જાતો આવી છે તે આપણે જાણીએ છીએ. વૈજ્ઞાનિકોએ વિકિરણથી જીનમાં ફેરફાર કરી ડાંગર, રાઈ, સીંગદાણા, વગેરેની સુધારેલી જાતો પણ વિકસાવી છે. પરંતુ આ પ્રાયોગિક પ્રક્રિયાઓ હતી. પરિણામ શું આવશે તે અગાઉથી કહી ન શકાતું. ફેરફાર થાય તે ફાયદાકારક હોઈ શકે ને નુકસાનકારક પણ. જો ઈચ્છિત ફેરફાર ન થયો હોય તો તેવાં બીજને પડતું મૂકવામાં આવતું. આમ, ઘણી પેઢીઓ સુધી નજર રાખીને જ ઉત્તમ બીજ મળી શકતું. તેને બદલે જિનેટિક ઈજનેરીમાં વૈજ્ઞાનિકને ખબર હોય છે કે ક્યા ગુણ માટેનું જનીન બદલવાનું છે અને એ જ બદલવામાં આવે છે. આથી વર્ષોની મહેનત બચે છે. વનસ્પતિ ક્ષેત્રે બાયોટેકનો અમલ કરવામાં બે શોધો અગત્યની રહી. એક તો એ બાબત પર વૈજ્ઞાનિકોનું ધ્યાન ગયું કે ઝાડ માત્ર બીજથી જ ઊગે તેવું નથી. છોડના પ્રત્યેક અંગમાં એવી સગવડ છે, કહો કે એવી માહિતી ભરી છે કે તેમાંથી પૂરો છોડ બની શકે. ‘ટોટીપોટેન્સી’ નામે ઓળખાતા આ ગુણના કારણે કેળનાં પાંદડાંના નાના ટુક્ડા કરી, પ્રત્યેકમાંથી કેળનો એક-એક છોડ ઉગાડી શકાય છે. એને પેશી સંવર્ધન (ટિસ્યૂ કલ્ચર) કહે છે. કેટલાય પ્રકારના પાકોનું હવે આ કારણે ઉત્પાદન ઝડપી બની ગયું છે. કેળાંના અને રેશમ માટે શેતૂરના પાકનો મોટો ભાગ ભારતમાં આ માર્ગે જ આવે છે.
કોષમાં જીન દાખલ કરવાની રીતો
વનસ્પતિ સાથે કામ કરતા માણસને બીજી અગત્યની વાત એ માલૂમ પડી કે અમુક જીવાણુઓ પોતાનાં જીન વનસ્પતિના કોષમાં સહેલાઈથી ઘુસાડી શકે છે. પ્રાણીજગત અને વનસ્પતિ વચ્ચે છેક જીન સ્તરે આપ-લે શક્ય થઈ તે આચાર્ય જગદીશચંદ્ર બોઝની ‘વનસ્પતિમાં પણ જીવન હોવાની’ વાતની મજબૂત સાબિતી છે. કઠોળ વર્ગની વનસ્પતિનાં મૂળ ઉપર ગાંઠો હોય છે તેવી ગાંઠો જીવાણુથી થઈ હોય છે. આવું જ એક જીવાણુ ‘એગ્રોબેક્ટેરિયમ ટ્યૂમીફેસિઅન્સ’ છે. પહેલાં એ સૂર્યમુખીના મૂળમાં દેખાયું. જો ઝાડના મૂળ પર કાપો પડ્યો હોય તો તે દ્વારા આ જીવાણુ ઝાડમાં ઘૂસી જાય છે. જીવાણુમાં અમુક પ્રકારનાં DNAને ‘પ્લાસ્મિડ’ કહે છે. આ પ્લાસ્મિડમાં ક્ષમતા છે કે તે વનસ્પતિનાં DNAમાં જોડાઈ શકે. આથી વનસ્પતિમાં કોઈ જીન મોકલવા માટે એનો વાહક તરીકે ઉપયોગ થઈ શકે છે. જે ગુણ તમારે છોડમાં રોપવો હોય તેને લગતાં જીન એગ્રોબેક્ટેરિયમ જીવાણુના પ્લાસ્મિડમાં જોડી દો અને જીવાણુની એ નવી જાતને છોડનાં મૂળિયાં પાસે મૂકી દો. થોડા વખતમાં એ જીન વનસ્પતિનો ભાગ બની જશે. જીનની હેરફેરની આ રીતને ‘ટી-પ્લાસ્મિડ’ની રીત કહે છે.
કોષના કેન્દ્રમાં બાહ્ય જીન પેસાડવાની એક બીજી રીતમાં સોના કે ટંગસ્ટન ધાતુના અતિ સૂક્ષ્મ કણોની ઉપર જોઈતું DNA લેપવામાં આવે છે. તે પછી આ કણોને બંદૂકની ગોળીની માફક અતિશય વેગથી કોષ પર મારવામાં આવે છે. થોડા સમયમાં કોષમાં થતી પ્રક્રિયાઓ પર આ નવું જીન પોતાના ગુણ લાદશે. એ કોષના વિભાજનથી બનેલ નવા કોષો એ મુજબની નવી તાસીરના હશે. જો પાંદડાંનો રંગ લીલાને બદલે પોપટી હોવાનું એ જીન હશે તો એ કોષથી ઉગાડેલ છોડનાં પાન પોપટી રંગનાં થશે.
કૃષિ ક્ષેત્રે બાયોટેક
જિનેટિક ઈજનેરી શોધાયા પહેલાં પણ ખેતીવાડીને ક્ષેત્રે સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અને વાઈરસના ઉપયોગ રૂપે બાયો-ટેક્નોલૉજી હતી જ. રાસાયણિક જંતુનાશકોના પર્યાવરણ પરના દુષ્પ્રભાવ અને કીડાઓમાં પેદા થયેલ પ્રતિરોધક ક્ષમતાને કારણે કૃષિવિજ્ઞાનીઓ જૈવિક જંતુનાશકો તરફ વળ્યા છે. એમાં પાકને ખાનાર ઈયળો અને કીટકોને મારવા માટે જીવાણુઓ અને વાઈરસનો ઉપયોગ કરાય છે. બેક્યુલો વાઈરસ નામે વિષાણુઓનો એક વર્ગ છે જેની અસર કરોડરજ્જુ વિનાના જીવોને જ થાય છે. એટલે ખેતરની આસપાસનાં મરધાં-બતકાં કે માછલીઓને એ લાગુ નથી પડતું. 1875માં સેન્ડોઝ કંપનીએ આ વિષાણુ પર આધારિત કીટનાશક ‘એલ્કાર’ બજારમાં મૂક્યું. તે પછી તેની વિવિધ જાતો પર સંશોધન થયાં છે.
અમુક જીવાણુ પણ કીટકો માટે ઝેર જેવાં થઈ પડે છે. તેમાંથી ખૂબ પ્રચલિત છે ‘બેસીલસ થુરિન્જિએન્સીસ’. આ લાંબા નામથી કંટાળે તેઓ તેને પ્રથમાક્ષરોથી ‘બી.ટી.’ કહી શકે. આ બી.ટી. (Bt)ને ખાવાથી ઈયળના અન્નમાર્ગમાં સોજો આવે છે. પરુ થાય છે અને છેવટે ફાટી જાય છે. જેના પાન પર કીડા નભતા હોય એવા કપાસ જેવા પાક પર Btનો છંટકાવ કરવામાં આવે છે. શેરડી અને બટાટા માટે જુદા વર્ગના જીવાણુઓનો ઉપયોગ થાય છે. વિદેશમાં તો ભમરી અને કરોળિયાં ઉછેરીને અમુક જીવાતોના નિયંત્રણમાં વપરાયાં છે. અમુક કંપનીઓ આ હેતુસર ભમરીઓ ઉછેરીને વેચતી પણ હતી!
ખેતીવાડીમાં જિનેટિક ઈજનેરીનો ઉપયોગ પહેલાં થયો હર્બીસાઈડ નામના ઝેરને સહન કરવાની ક્ષમતા પેદા કરવામાં. જેમ કીટકો મારવા પેસ્ટિસાઈડ વપરાય છે તેમ ખેતરમાં ઊગી નીકળતાં નકામા નીંદામણને મારવા માટે ખાસ બનેલ રસાયણને હર્બીસાઈડ કહે છે. પરંતુ તેનાથી પાકને તદ્દન વિપરીત અસર ન જ થાય તેમ કરવું મુશ્કેલ છે. આથી જ્યારે જિનેટિક ઈજનેરી આવી ત્યારે પાકના બીજમાં એવા ફેરફાર કરવામાં આવ્યા કે અમુક હર્બીસાઈડની એના પર અસર ન થાય. ત્યાર બાદ નીંદામણને મારવા માટે એ જ દવા ખેતરમાં છાંટવામાં આવે. હવે પાક તેનાથી રક્ષિત છે અને માત્ર નીંદામણ તેનાથી મરશે. તેથી જમીનનો કસ અને પાણી માત્ર પાકને મળશે.
બી.ટી. કપાસ
બી.ટી. જીવાણુના છંટકાવથી કપાસ પર થતી ઈયળોને મારવાની વાત આપણે જોઈ. તે પરથી જિનેટિક ઈજનેરોને વિચાર આવ્યો કે જીવાણુના શરીરમાંનું અમુક ઝેર કીડાને મારે છે, તો એ ઝેરને ઝાડનો જ એક ભાગ બનાવી નાખીએ તો? તો ઉપરથી જીવાણુનો છંટકાવ કરવાની જરૂર નહીં, ઝાડને ખાનાર કીડા આપોઆપ મરી જાય. અમેરિકી કંપની ‘મોન્સાન્ટો’ એ બી.ટી. જીવાણુના DNAમાં એ જનીન શોધી કાઢ્યું જે ઈયળને માટે ઝેરી હતું. આગળ જોઈ તે ટી-પ્લાસ્મિડની રીતથી આ જીનને કપાસના છોડમાં દાખલ કરી દીધું. નવા પ્રકારના છોડનાં પાનેપાનમાં Bt ઝેર હતું. આવા કપાસને ‘બી.ટી. કપાસ’ કહેવાયો. મકાઈ અને તમાકુનાં પાનને પણ કીડા ખાઈ નુકસાન કરે છે. આથી બી.ટી. મકાઈ અને બી.ટી. તમાકુ પણ મોન્સાન્ટોએ શોધ્યાં છે.
અવનવા પાકો
પાકની જાતોમાં વિશેષ સંશોધન કરી જુદા-જુદા ગુણ કયાં જીનથી આવે છે તેની માહિતી એકઠી થતી રહી છે. એ માહિતીની મદદથી ભવિષ્યમાં વિશેષ ગુણોવાળા પાક લેવાશે, જેમ કે, જેને જંતુનાશકની જરૂર ઓછી પડે તેવા, નાઈટ્રોજન સરળતાથી ગ્રહણ કરે તેવા, ઓછા પાણીથી ઊગે તેવા દુકાળ-પ્રદેશને લાયક અથવા તો ઓછા ખાતરથી વધતા પાકો. બિનઉપજાઉ જમીન માટે પણ ખાસ જાતો વિકસાવી શકાશે. ઊપજના ગુણધર્મો બદલવાના પ્રયત્નો પણ થયા છે. લોહતત્વ વધારે હોય તેવી ડાંગર બની છે તેમ, સ્વિટ્ઝર્લેન્ડમાં વિટામિન ‘એ’ની પ્રચુરતાવાળા ચોખાની ખેતી પણ થાય છે. એનો રંગ પણ સોનેરી બનાવાયો છે. જિનેટિક ફેરબદલથી કપાસમાં પણ કેટલી વિવિધતા લાવી શકાય તે જુઓઃ રંગીન રૂ, ઊન જેવું લાગે તેવું રૂ, અગ્નિરોધક કપાસ જે સળગે નહીં, કપડાંમાં કરયલી ન પડે તેવા તાંતણાવાળો કપાસ, પાટાપિંડીના ગૉઝમાં વાપરવા એન્ટિબાયોટિક ક્ષમતાવાળો કપાસ વગેરે. આ ક્ષેત્ર એવું છે કે જેની શક્યતાઓ અપરંપાર છે.
સ્ટ્રૉબેરીના પાન પર એક જીવાણુ (સ્યુડોમોનસ સિરીન્જ) રહે છે. તે એવું પ્રોટીન બનાવે છે કે હિમપાત વખતે તેની આસપાસ બરફના સ્ફટિક બંધાય છે, અને બરફ જમા થાય છે. વૈજ્ઞાનિકોએ એ પ્રોટીન કાઢીને જીવાણુની નવી પ્રજાતિ બનાવી જેના પર બરફ જામતો નથી અને સ્ટ્રૉબેરીના છોડને નુકસાન નથી થતું. બરફની બાદબાકી કરતા હોવાથી આ નવા જીવાણુને ‘આઈસ-માઈનસ’ બેક્ટેરિયા કહે છે.
ખાદ્ય પદાર્થોમાં બાયોટેક્
એક ભાગ અડદની દાળ અને ત્રણ ભાગ ચોખાને પીસીને એકઠાં કરી રાખી દો તો બીજે દિવસે સવારે તેમાં ઢગલાબંધ ‘સ્યુકાનોસ્ટોક મેસેન્ટરોઈડ’ અને ‘સ્ટ્રેપ્ટોકોકસ ફીકાલિસ’ નામના સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ પેદા થાય છે. આમ છતાં ગૃહિણી તેને ફેંકી નથી દેતી. તેને બદલે એમાંથી ઈડલી બનાવે છે જે નરમ અને પોચી હોય છે. દૂધમાં જીવાણુ ‘લેક્ટોબેસીલસ બિલ્ગારીકસ’ નો ગુણાકાર થતાં મજાનો ચક્કો બને છે! તે રીતે જાપાનમાં સોયાબીન અને ઘઉંને કોઈ ત્રીજા જ જીવાણુનો સ્પર્શ કરાવી ‘સોયા સૉસ’ બનાવે છે. આ બધી પ્રક્રિયા આથો લાવવાની છે. જુદા જુદા પદાર્થોમાં આથો આવવાથી જુદાં જુદાં જીવાણુ પેદા થાય છે. આ જીવાણુઓ ખાઈપીને જે પદાર્થો છોડે તે વાયુરૂપ હોવાથી બીજે દિવસે ઈડલી કે ઢોકળાંનો આથો વધી ગયેલો જણાય છે.
આધુનિક બાયો-ટેક્નોલૉજીનું કામ એ છે કે કયા જીવાણુ કઈ સેવા ક્યા વાતાવરણમાં આપી શકે તેનો અભ્યાસ કરવો. એવી પરિસ્થિતિ તેને પૂરી પાડી જીવાણુઓનો ઉપયોગ ખોરાક અને ઉત્સેચકો બનાવવામાં કરવો. ફૂડ ટેક્નોલૉજીનો એક મોટો હિસ્સો હવે બાયોટેક તરફ વળ્યો છે. અમેરિકાની સુપર માર્કેટોમાં મળતાં ચીઝ, કે દહીં હવે જૂની પદ્ધતિથી બનેલાં નથી હોતાં. વપરાશ વધતાં ઉત્પાદન વધારવાની જરૂર પડી છે. આઠ ક્લાકે દહીં જામે કે ત્રણ દિવસે ચીઝ તૈયાર થાય તો માંગ પૂરી કેમ થાય? તેથી ઘણો માલ હવે બાયોટેકથી પેદા થવા લાગ્યો છે. વર્ષો પૂર્વે બટાટા-ટમેટાં વચ્ચેનું સંકર ફળ ‘પૉમેટો’ બનેલું. હવે કંપનીઓએ ઓછાં પાણીવાળાં ટમેટાં વિકસાવ્યાં છે જેમાંથી જાડો ‘ટૉમેટો કેચપ’ બનાવી શકાય. જિનેટિક ઈજનેરીથી ફેળાંની પણ એવી જાત વિકસાવાઈ છે જેને ફાળી ફૂગ ન લાગે.
સંભાવનાઓ વધતી જાય છે તેમ આકાંક્ષાઓ પણ વધે છે. હૃદયરોગનું જોખમ ઘટાડવા માટે એવાં તેલીબિયાં વિકસાવાઈ રહ્યાં છે જેમાં સંતૃપ્ત (સેચ્યુરેટેડ) ચરબી ઓછી હોય. કોઈ વળી પ્રયત્ન કરી રહ્યું છે, આવું ઓછી ચરબીવાળું દૂધ આપતી ગાય ‘બનાવવાનો’! એક વિચાર એવો પણ છે કે બકરીના દૂધમાં માણસના દૂધ જેવું પ્રોટીન જિનેટિક રીતે લાવવું જેથી બાળકને એ દૂધ આપી શકાય. ફેરળ રાજ્યમાં એલચી વગેરે તેજાનાઓની જાતો પર પણ બાયોટેકથી ફેરફાર કરવાનું કાર્ય પ્રાયોગિક ધોરણે ચાલે છે.
સામુદ્રિક ખોરાક તરફ પણ માણસનું ધ્યાન ગયું છે. કોઈએ જોયું કે કાલુ (ઑયસ્ટર)માં જો બેને બદલે ત્રણ ગુણસૂત્રોની જોડી હોય તો તે જલદી મોટા થાય છે અને મોટા કદના પણ થાય છે. વળી બાયોટેકથી બનેલ આવા કાલુ વંધ્ય હોય છે તેથી ઋતુ પ્રમાણે તેના રંગ, સ્વાદ ઈત્યાદિમાં ફેરફાર નથી થતો. માણસને ખાવા માટે એવાં ઑયસ્ટર વેચવાં કંપનીને સરળ પડે છે! વજન ઘટાડવાની ફેશનના આ યુગમાં લોકો એવી ખાંડ શોધે છે જેમાં કેલરી ન હોય. અગાઉ આવા વિકલ્પ રૂપે સેકેરીન વપરાતું. હવે નવા પ્રકારનાં ‘સ્વીટનર’ આવ્યાં છે. તેમાં એસ્પાર્ટેઈમ અને HSFC નામના પદાર્થ મુખ્ય છે. વિવિધ કોલા કંપનીઓ કેલરી વિનાનાં પીણાં આપવાની જાહેરાત કરે છે તે આને કારણે. એસ્પાર્ટેઈમ ખાંડ (સુક્રોઝ) કરતાં 200 ગણું મીઠું છે. પણ એ ગ્લુકોઝ ન હોવાથી તેને બાળીને શરીર ઊર્જા નથી મેળવી શકતું. આથી તે ‘કેલેરીમુક્ત’ ગણાય છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં અમુક ફળમાંથી થોમાટીન નામે એવું પ્રોટીન મળ્યું છે જે ખાંડ કરતાં બે હજારગણું મીઠું છે! એ પણ બજારમાં આવશે જ.
કૃત્રિમ અન્નનો વિરોધ
બાયો-ટેક્નોલૉજીના આવા લગભગ ચમત્કારિક લાગે તેવા ઉપયોગોથી જગત પ્રભાવિત છે. પરંતુ કેટલાક વૈજ્ઞાનિકો અને વિચારકો તેનાથી સાવધાન રહેવાની સલાહ આપે છે. આદમ અને ઈવના સફરજનની માફક કોઈ ચીજ અતિશય લોભામણી હોય તો તેની પછવાડે અમુક અનિષ્ટ કે જોખમ જરૂર હોવાનાં, પર્યાવરણ અને માણસનું શરીર એવું તો સંકુલ અને નાજુક છે કે લાંબે ગાળે કઈ ચીજથી નુકસાન થઈ શકે તેનો અંદાજ ગણિતના કોઈ સરવાળા જેટલી ચોકસાઈથી નથી કાઢી શકાતો. હર્બીસાઈડનો જ દાખલો લો. એની અસર માત્ર નીંદામણને જ થાય છે અને આપણા માનીતા છોડને નથી થતી. પરંતુ આપણા છોડ અને નીંદામણ વચ્ચે સંકરણ થઈ નવું નીંદામણ પેદા થઈ શકે જેને પેલી દવાની અસર ન થાય. તો વધુ તેજ નવી દવા બનાવવી પડે. તે રીતે બી.ટી. ઝેરની વાત લો. આ ઝેર ખાધું હોય એ ઈયળને પક્ષી ખાય તો તેના પર શી અસર થાય તે જાણ્યા વિના તેનો ઉપયોગ ખેતરમાં ન કરવો જોઈએ. કપાસ માટે બનાવેલ બીટી જીવાણુ અથવા તેનું જનીન જો શેતૂરનાં ઝાડને લાગે તો? શેતૂરની ઈયળથી રેશમ બને છે અને લાખો લોકોનો રોજગાર તેના ઉપર નભે છે. એ ઈયળ બી.ટી. થી મરવા લાગે તો રેશમ ઉદ્યોગ જોખમમાં આવી જાય.
આથી ઘણા અભ્યાસીઓએ ભલામણ કરી છે કે જિનેટિક ઈજનેરી કરેલ પાકનાં ખેતરોને બીજાં ખેતરોથી અલગ રાખવાં. આવા બિયારણને પણ કાળજીપૂર્વક અલગ રાખવું. પરંતુ એ સચોટ ઉપાય નથી. હવાથી પરાગરજ ખૂબ દૂર જઈ શકે છે. ગાડાં, ટ્રેક્ટર અને ટ્રકોમાંથી પાકના વિવિધ હિસ્સા અને બીજ પણ જમીન પર વેરાતાં જ હોય છે. એ કુદરતમાં ક્યાં પ્રવાસ કરશે અને કોની જોડે તેનો સંગમ થશે અને શું પરિણામ આવશે તેની આગાહી ન થઈ શકે. અગાઉ વર્ણવેલ ‘આઈસ-માઈનસ’ જીવાણુ વિરુદ્ધ અમેરિકામાં દેખાવો થયેલા. વિરોધ કરનારાઓનું કહેવું હતું કે જો એ બેક્ટેરિયા વાતાવરણ મારફત વાદળાં સુધી પહોંચી જાય તો વરસાદ પડવા માટે બરફની કણી થીજવી જોઈએ તે બનવા જ નહીં દે. તેમ થાય તો એ વિસ્તારનું હવામાન જ બદલાઈ જાય!
જીન-પરિવર્તિત અન્નની ખાનાર પર અસર ઉપર પણ ધ્યાન દેવું જોઈએ. બ્રાઝિલ નટ નામનાં તેલીબિયાંમાંથી એક ઉપયોગી પ્રોટીન બનાવનાર જીનને સોયાબીનમાં રોપવામાં આવ્યું. પૂર્વ આફ્રિકાની ગરીબ પ્રજાને એ દ્વારા પોષણ આપવાનો વિચાર હતો, પરંતુ ઊલટું એ લોકોને તેનાથી એલર્જી-પ્રતિક્રિયા થઈ. મકાઈની અમુક ફૂગ માટે જવાબદાર જીન પ્રાણીઓમાં નપુંસકતા લાવે છે. આમ કોની અસર ક્યાં થાય તે કળવું મુશ્કેલ છે. જિનેટિક એન્જિનિયરિંગ કરતી કંપનીઓ પોતે કરેલ પ્રયોગોનાં પરિણામો પ્રામાણિકતાથી સ્વીકારે કે કેમ તેનીય આ જમાનામાં શંકા રહે છે.
આ વૈજ્ઞાનિક દલીલો ઉપરાંત આર્થિક અને સામાજિક વાંધા પણ છે. આ નવાં બિયારણ સમૃદ્ધ દેશોની મોટી કંપનીઓ જ બનાવી શકે. તેથી ધીરે-ધીરે ત્રીજા વિશ્વનો ખેડૂત આ બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓનો ગુલામ બની જશે. બિયારણ ઉપરાંત, તેને લગતાં જંતુનાશકો કે ખાતર પણ એ જ કંપની પાસેથી જ તેણે ખરીદવાં પડે તેવી લાચારી પણ ઊભી થશે.
એક બીજો પ્રશ્ન છે નૈસર્ગિક ખેતી કરનારા ખેડૂતોનો. નવા વાતાવરણમાં ટકવું તેમને માટે મુશ્કેલ થશે. બાજુના ખેતરમાંથી આવી પડતી વિપરીત અસરોથી એ પોતાના પાકને કેટલો વખત બચાવી શકશે? જીન-પરિવર્તિત ખોરાકનો વિરોધ અમેરિકામાં થોડો ઓછો અને યુરોપમાં વધારે છે. સ્વિટ્ઝર્લેન્ડે તો આ વિવાદથી કંટાળી એક જનમત (રેફરન્ડમ) યોજ્યો કે દેશે આ ખોરાકને મંજૂરી દેવી કે નહીં? 60 ટકા નાગરિકોએ તેની તરફેણ કરી પણ 40 ટકાએ વિરુદ્ધમાં મત આપ્યો. આપણે ત્યાં હજુ આવો ખોરાક આવ્યો નથી. પરંતુ આવશે ત્યારે આપણો લોકમત પણ વિભાજિત જ હશે.

બાયો-ટેક્નોલૉજી શું છે ? (૧) – પરેશ વૈદ્ય

બાયો-ટેક્નોલૉજી શું છે ? (૧)

પરેશ વૈદ્ય

(ડૉ. પરેશ વૈદ્યનો ૩G વિશેનો લેખ પહેલાં પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. આજે લેખકનો ફરીથી પરિચય નથી આપતો. બાયો-ટેકનૉલૉજી વિશે એમની પુસ્તિકા પરિચય ટ્રસ્ટ, મુંબઈ તરફથી પરિચય પુસ્તિકા પ્રવૃત્તિ શ્રેણીમાં ૨૦૦૨માં પ્રકાશિત થઈ. પરિચય ટ્રસ્ટનાં મેઘધનુષી પ્રકાશનોમાં એક રંગ વિજ્ઞાનનો પણ હોય છે. ટ્રસ્ટ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરવાની સાથે આ પુસ્તિકાનો પહેલો હપ્તો અહીં રજૂ કર્યો છે).

X0X0X

જો વીસમી સદી ઈલેક્ટ્રોનિક્સની સદી હતી તો એમ કહેવામાં હરકત નથી કે એકવીસમી સદી બાયો-ટેક્નોલૉજીની સદી તરીકે ઓળખાશે. વીસમી સદીની શરૂઆતમાં જે જીવનશૈલી પરીકથા જેવી લાગી હોત તે ઈલેક્ટ્રોનિક્સના વિકાસને કારણે સદી પૂરી થતાં પહેલાં એવી તો વાસ્તવિક બની ગઈ હતી કે નવી પેઢીને એમ માનવું પણ મુશ્કેલ થાય છે કે આવી સગવડો વિના અગાઉ ચાલી જતું. આવી જ રીતે સન 2001માં જીવવિદ્યાને ક્ષેત્રે જે ઉપલબ્ધિઓ પ્રાપ્ત છે, તેની આગળ જતાં એટલી બધી શાખાઓ ફૂટશે કે 2040 કે 2088ના વર્ષની પરિસ્થિતિની અત્યારે આગાહી કરવી એ વ્યર્થ વ્યાયામ જ ગણાય.

કોઈ પણ ટેક્નોલૉજીની એક ખાસિયત છે કે એ માત્ર નવો વિચાર જ નથી આપતી, પણ ભૌતિક સગવડો દ્વારા એ આપણાં સામાજિક જીવન અને અંગત જીવનમૂલ્યોમાં પણ ઊડે સુધી પ્રસરી જાય છે. ટેલિવિઝન અને મોબાઈલ ફોન આનાં ઉદાહરણ છે. બાયો-ટેક્નોલૉજીની આવી અસર વધુ હશે કારણ કે તેનાથી પ્રભાવિત ક્ષેત્રોમાં અન્ન, આરોગ્ય અને પ્રજનન મુખ્ય છે જે માણસની સ્વભાવગત અંગત બાબતો છે.

બાયો-ટેક્નોલૉજી એટલે ટૂંકમાં ‘બાયોટેક’ વિશે વધુ જાણકારી ન હોય તે લોકો પણ તેના કેટલાક પ્રચલિત ઉપયોગો વિશે તો જાણે જ છે. જાણીતી ફિલ્મ ‘જુરાસિક પાર્ક‘માં મૃત પ્રાણીના અવશેષમાંથી નવાં પ્રાણી બનાવાયાં તે બાયોટેકથી. તે રીતે જ ‘ક્લૉનિંગ’ નામની બાયોટેક પદ્ધતિથી એક ઘેટાના બચ્ચાનો જન્મ થયો ત્યારે પણ ખૂબ ચર્ચા થયેલી. માણસની નકલ કાઢી શકાય તો સેકંડો તેંડુલકર કે આઈન્સ્ટાઈન બનાવી શકાય. સ્વાભાવિક છે કે આમાં જેટલો રોમાંચ છે તેટલાં જ ભયસ્થાનો છે. કેટલીય નવી રસીઓ હવે બાયોટેકથી બને છે. તેમાં ‘હેપેટાઈટિસ-બી’ – કમળાની પ્રતિબંધકની રસી રસ્તે-રસ્તે લાગેલાં બેનર્સથી જાણીતી થઈ ગઈ છે. યુરોપ-અમેરિકામાં એક વિવાદ ચાલે છે. જિનેટિક ઈજનેરીથી સ્વરૂપ બદલાવેલ ખોરાક અંગેનો. ઘણા લોકો આ રીતે બાયો-ટેક્નોલૉજીથી ફેરફાર કરેલ ખોરાકનો વિરોધ કરે છે. હાલમાં ગુજરાતમાં ‘બી.ટી. કપાસ’ નામની કપાસની જાતના પાકને બાળી નાખવો પડેલો. એ પાક પણ બાયોટેકનું જ વિવાદાસ્પદ રૂપ હતું.
તો વિવિધ ક્ષેત્રે પથરાયેલી એવી આ બાયો-ટેક્નોલૉજી શું છે તે જાણવાની ઈંતેજારી થાય તે સ્વાભાવિક છે. તેને વ્યાખ્યામાં બાંધવાનો પ્રયત્ન કરવાને બદલે તેને સમજવાનો આપણે પ્રયત્ન કરીશું. એમ કહી શકાય કે સજીવોની જીવનપ્રક્રિયાને સમજી, તે મળેલા જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરીને એની મૂળ પ્રક્રિયામાં ફેરફાર કરીને આપણા ફાયદા માટે વાપરવાની કળા તે બાયો-ટેક્નોલૉજી. દૂધ પડ્યું રહે તો તેમાં જીવાણુઓ પેદા થઈ તે બગડી જઈ જાડું થઈ જાય તેને બદલે જાણી જોઈને એવાં જીવાણુ તેમાં ઉમેરવાં કે તે યોગ્ય જોઈતી માત્રામાં ખાટું થાય અને જામી જાય. તે થઈ દહીં બનાવવાની ટેક્નોલૉજી. જો એવાં જીવાણુ શોધી શકાય કે જે અમુક ચોક્ક્સ પદ્ધતિથી દૂધમાં ભેળવતાં અરધા કલાકમાં દહીં બની જાય, તો તે થશે દહીંની બાયો-ટેક્નોલૉજીનો વિકાસ. વર્ષો સુધી ગોળ, દ્રાક્ષ, વગેરેના માટલાને જમીનમાં દાટીને દારૂ બનાવાતો, જ્યારે હવે માઈક્રોબાયોલૉજિસ્ટોએ કરેલ સંશોધનને પરિણામે દારૂ મસમોટા કારખાનામાં બને છે. આ તો સાદાં ઉદાહરણ છે. બાયોટેક તો તેથી ખૂબ આગળ વધી ગઈ છે. તેની ઝલક મેળવવા માટે સહુ પ્રથમ આપણે તેની કેટલીક પાયાની પ્રથમ ઓળખ કરી લઈએ.

માણસ હોય કે બિલાડી, તુળસીનો છોડ હોય કે આંબાનું ઝાડ, પ્રત્યેક સજીવના પાયાનો એકમ છે કોષ. આકૃતિ-1માં પ્રાણીઓના એક સાદા કોષનું ચિત્ર આપેલ છે.

દરેક કોષ એક પાતળી ત્વચાથી ઘેરાયેલો હોય છે, જે તેની દીવાલ છે, તેની અંદર પ્રવાહી કોષરસ છે. શરીરને જરૂરી દ્રવ્યોને આ દીવાલ આરપાર જવા દે છે. કોષની અંદર એક કેન્દ્ર છે જે મહત્વનું છે. તેની અંદર આપણી વ્યક્તિગત અને આનુવંશિક પ્રકૃતિનો આલેખ ધરાવતાં ગુણસૂત્રો (ક્રોમોઝોમ્સ) છે. માણસના કોષમાં 46 ગુણસૂત્રો છે તો ઉંદરના કોષકેન્દ્રમાં 42, માખીમાં 12, અને ગાયમાં 60 ગુણસૂત્રો હોય છે. મા અને બાપ તરફથી બાળકને વારસામાં મળેલ ગુણધર્મો જાણે કે આ 46 પ્રકરણની ચોપડીમાં લખેલા છે. પ્રત્યેક ગુણસૂત્ર અમુક નિયત ગુણો અને પ્રકૃતિ માટે જવાબદાર હોય છે. (ચિત્ર-2માં માણસનાં ગુણસૂત્રો (23 જોડી) બતાવ્યાં છે).એ જુઓ કે 46 ગુણસૂત્રો 22 જોડીમાં વહેંચાયેલાં છે. બચેલાં બે ગુણસૂત્રો જો x એ Y હોય તો કોષ પુરુષનો હોય. અને જો X અને X હોય તો આ કોષ સ્ત્રીનો હશે.

ગુણસૂત્રોને બારીકીથી જોતાં વૈજ્ઞાનિકોને તેમાં પ્રોટીનથી વીંટળાયેલી ડી.એન.એ. (DNA) નામની રચના જોવા મળી. નિસરણીના આકારની આ રચના હવે તો ખૂબ જાણીતી છે. તેનું આખું નામ છે ડિઑક્સિ રિબોન્યૂક્લિક એસિડ. આનુવંશિકતાને લગતું કામકાજ ખરેખર તો આ DNA જ સંભાળે છે. એના બહુ લાંબા સમહમાંથી એક હિસ્સો ચિત્ર-3માં બતાવ્યો છે.

પ્રત્યેક ગોળ દડી એક પરમાણુ છે. કાર્બન, નાઈટ્રોજન, ઑક્સિજન અને ફૉસ્ફરસના પરમાણુઓની વિવિધ ગોઠવણીથી DNA બનેલ છે. નિસરણીનાં પગથિયાં બતાવ્યાં છે તે માત્ર સરળતા ખાતરઃ ખરેખર તો એ પણ એક એક રસાયણ જ છે. આ રસાયણોની ગોઠવણી સજીવની પ્રકૃતિ માટે હુકમનો સંદેશો આપે છે. જમરૂખના ઝાડ પર ભૂલથીય જાંબુ નથી ઊગી આવતાં અને ઘોડીને ગલૂડિયું નથી જન્મતું કારણ કે એ માટેની આજ્ઞાઓ DNA પર રસાયણ સ્વરૂપે લખી છે. આફૂસના આંબાની કેરીમાં કેસરની સુગંધ નથી આવતી કારણ કે બનેનાં DNA પરના સંદેશા પોતપોતાની આગવી સુગંધ સર્જે છે. માંજરી આંખો, મધુપ્રમેહ અને લાંબા વાળ – એ બધું જ આ રસાયણોના સંદેશા દ્વારા માતા-પિતા મારફત સંતાનોને મળે છે. DNA અણુના અમુક-અમુક હિસ્સાઓ એક-એક લક્ષણ વ્યક્ત કરે છે અને તેવા હિસ્સાને જનીન (અંગ્રેજીમાં જીન) કહે છે. આપણા શરીરમાં 30 હજારથી 40 હજાર જીન હોવાનો છેલ્લો અંદાજ છે. જીનનો અભ્યાસ કરતું શાસ્ત્ર એટલે ‘જિનેટિક્સ’ અને જીનોમાં કાપકૂપ કે સમારકામ કરવાનું કામ તે ‘જિનેટિક એન્જિનિયરિંગ’ જે બાયો-ટેક્નોલૉજી વિદ્યાનો એક ભાગ છે.

જીવાણુ અને વાઈરસ

જેમ યાંત્રિક ઈજનેરીમાં સ્પ્રિંગ, તાર, સ્ક્રૂ, વગેરેનો ઉપયોગ થાય છે તેમ જૈવ ટેક્નોલૉજીને પોતાનું ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા જીવાણુ અને વાઈરસ ઘણીય વાર ઉપયોગી થાય છે. જીવાણુ એ એક કોષનો બનેલો સૌથી સૂક્ષ્મ જીવ છે. અંગ્રેજીમાં જેને બેક્ટેરિયા કહે છે તે એ જ. ક્ષય, ટાઈફૉઈડ કે કૉલેરાના રોગના મૂળમાં વિવિધ પ્રકારનાં જીવાણુ છે તેમ દહીં, ચીઝ અને દારૂમાં પણ અમુક જીવાણુ છે. જમીન, હવા,પાણી અને આપણા પેટમાં સુદ્ધાં જીવાણુઓનો નિવાસ છે. કેટલાંક જીવાણુ ફાયદો પણ કરતાં હોય છે. આપણી આસપાસ સડો પેદા કરનારાં જીવાણુ ન હોત તો પક્ષીઓ, ઉંદર કે કૂતરાંના મૃતદેહો કુદરતમાં વિલીન થતા જ ન હોત. બાયોટેકનું એક કામ જીવાણુના ઉછેરનું છે. એક રસભર્યું જીવાણુ છે ‘ઈસ્ચીરીયા કૉલી’ નામનું. એ ગટરના પાણીમાં વસે છે અને ખોરાક-પાણીની અશુદ્ધતાનો માપદંડ ગણાય છે. પણ બાયો-ટેક્નોલૉજીમાં એ માણસની બહુ સેવા કરે છે. તે વિશે આગળ જોઈશું.

વાઈરસ તો વળી જીવાણુથીય સૂક્ષ્મ છે. ખરેખર તો એ જીવ નથી પણ એક પ્રકારનું રસાયણ છે. જીવાણુ સ્વતંત્ર રીતે જીવે છે, ખોરાક ખાય છે અને પાચન બાદ કચરો બહાર ફેંકે છે. પરંતુ વાઈરસ સ્વતંત્ર રીતે નથી જીવતા. એ કોઈ સજીવ કોષમાં ઘુસીને જ જીવી શકે છે. પોતાની વૃદ્ધિ માટે જરૂરી તત્વો ત્યાંથી એ ખેંચી લે છે અને પરિણામે કોષને નુકસાન પહોંચાડે છે. તેથી જ રોગ થાય છે. ફ્લૂ, હડકવા, અછબડા, એઈડ્સ એ બધા વાઈરસથી થતા રોગો છે. એને મારવાની કોઈ દવા નથી. એની અસર ઘટાડી શકાય ખરી. એને અસરહીન બનાવવા રસી લેવી પડે છે. રસીથી શરીરનું રોગપ્રતિકારક તંત્ર ‘એન્ટિબૉડી’ બનાવે છે. વાઈરસની સપાટી પર જે ભાગ રાસાયણિક દૃષ્ટિએ નુકસાનકારક હોય તેની સાથે જોડાઈને ‘એન્ટિબૉડી’ તેને અસરહીન કરી નાંખે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ચિત્ર-4 જુઓ.

વાઈરસ ઉપર કાંટા જેવો ભાગ કોષમાં નાશ ફેલાવે છે તેમ માનો તો એન્ટિબૉડીની તેને બંધબેસતી રચનાના કારણે એ ભાગ કોષના સંસર્ગમાં નહીં આવી શકે અને નુકસાન થતું અટકશે.

જીવન અને જૈવ-રસાયણો

આપણી બધી જ શારીરિક ક્રિયાઓ જૈવ-રાસાયણિક (Biochemical) પ્રક્રિયા દ્વારા જ નિયંત્રિત થાય છે. જોવું, સાંભળવું, વિચારવું એ બધાં પાછળ રાસાયણિક સંદેશા અને હુકમો કારણરૂપ છે. તે જ રીતે પાચન થવું, ભય લાગવો, દુખવું એ બધું પણ રાસાયણિક આધાર પર થતું હોય છે. આ માટે પ્રોટીન, ઉત્સેચક, અંતઃસ્રાવ (હૉર્મોન), વગેરે નામે સેકંડો રસાયણો કામે લાગ્યાં હોય છે. તેમાંથી મોટા ભાગનાં પ્રોટીન હોય છે. શાળામાં શીખવાતું કે ખોરાકમાં પ્રોટીન લેવાથી શરીરનું બંધારણ ઘડાય છે, પરંતુ એ તો તેથીય વિશેષ કાર્ય કરે છે. પ્રોટીન એટલે નાઈટ્રોજનનો અણુ જેમાં જરૂર હોય તેવો રસાયણોનો આખો વર્ગ છે. રક્તમાંનું હિમોગ્લોબિન અને સ્વાદુપિંડનો સ્રાવ ઈન્સ્યુલિન એ બંને પ્રોટીન છે. ઘન અવસ્થામાં પ્રોટીન જોવું હોય તો વાળ, નખ, કાંડાં પરની સ્નાયુની દોરીઓ અને પંખીનાં પીંછાં, શીંગડાં-બધાં પ્રોટીન છે. વનસ્પતિમાં પણ પ્રોટીન હોય છે. ઉત્સેચકો (એન્ઝાઈમ્સ) શરીરની મોટા ભાગની રાસાયણિક ક્રિયાઓને વેગ આપતાં રસાયણો છે, તે પણ પ્રોટીન જ છે. ઉત્સેચકોનો ઉપયોગ ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે પણ થાય છે. કપડાં ધોવાના નવી પેઢીના પાઉડર ડિટરજન્ટને બદલે હવે ‘એન્ઝાઈમયુક્ત’ હોય છે તે જાણીતું છે. બાયો- ટેક્નોલૉજીના ઘણા ઉપયોગ પ્રોટીનની રચના સાથે જોડાયેલા છે.

આપણા શરીરના રાસાયણિક કામકાજ પર DNAનું નિયંત્રણ છે તે આપણે જોયું. DNA એ નિયંત્રણ પ્રોટીન મારફત રાખે છે. પ્રત્યેક પ્રોટીનની સંરચના અને ઉત્પાદન પરોક્ષ રીતે DNA જ નક્કી કરે છે. આમ, કોઈ રોગમાં ચોક્કસ પ્રોટીન કે એન્ઝાઈમ ન બનતાં હોય તો તે પાછળ તેને લગતું જીન જવાબદાર હોઈ શકે. DNAમાંનું ક્યું ખાસ જીન એ કામ કરે છે તે માલૂમ થાય તો રોગનો ઉપચાર શક્ય બને. જેમ જીનની રચનાનું શાસ્ત્ર ‘જિનેમિક્સ’ કહેવાય છે તેમ પ્રોટીનની રચનાના અભ્યાસને ‘પ્રોટિઑમિક્સ’ કહે છે. આ નવી વિદ્યાશાખા બાયોટેક્નું મહત્વનું અંગ છે. એક-એક કરતાં આજે 300 પ્રોટીનોનું ત્રિપરિમાણી બંધારણ વિજ્ઞાનીઓએ બેસાડી લીધું છે. તેના મોટા-મોટા અણુઓ કઈ રીતે ગડી કરીને સંકોરાયેલા છે અને તેની સપાટી પર ક્યાં રસાયણો જોડાઈ શકે તે હવે ખબર છે. આ કામ સરળ નથી તેનો અંદાજ એ પરથી આવશે કે હિમોગ્લોબિનની આવી રચના બેસાડતાં 25 વર્ષ લાગેલાં!

Gandhi_142

આજે ગાંધી જયંતી છે. ગાંધીજીની ૧૪૨મી વર્ષગાંઠ. આ દિવસ આત્મમંથનનો છે. આ નિમિત્તે અહીં કવિ શ્રી કરસનદાસ માણેકનું એક કાવ્ય અહીં આપું છું.

આ કાવ્ય મેં શ્રી મહેન્દ્રભાઈ મેઘાણી સંપાદિત ‘ગાંધી-ગંગા’ ભાગ-૧માંથી લીધું છે (ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૭ બીજું પુનર્મુદ્રણ પાનું ૧૮૮-૧૮૯). પ્રકાશકઃ ગોપાલ મેઘાણી, લોકમિલાપ ટ્રસ્ટ, પો.બો. ૨૩ (સરદારનગર), ભાવનગર, ૩૬૪૦૦૧.

આ સાથે સંપાદક શ્રી મહેન્દ્રભાઈ મેઘાણી અને પ્રકાશક શ્રી ગોપાલભાઈ મેઘાણીનો આભાર માનું છું – એવી આશા સાથે કે એમની અનુમતી માની લેવાની મારી ધૄષ્ટતાને તેઓ સાંખી લેશે.

શ્રી મહેન્દ્રભાઈ મેઘાણીએ કાવ્યની પશ્ચાદ્‍ભૂમિકા સમજાવી છે તે પ્રમાણે ૧૯૬૯માં ગાંધીજીની શતાબ્દીના વર્ષમાં કવિ અમદાવાદ ગયા હતા પરંતુ શહેરમાં રમખાણો ફાટી નીકળતાં એમને બે દિવસ સ્ટેશન પર જ રોકાઈ જવું પડ્યું. આ કાવ્ય અમદાવાદ સ્ટેશને જ લખાયેલું છે.

શતાબ્દીનો જલસો

શતાબ્દીનો જલસો જુવો ઝગઝગે છેઃ
ઉરે વૈરવૃત્તિ, કરોમાં છરા છે,
પૈશાચી પગની ગતિમાં ત્વરા છે
અહિંસાના યોગીનું આસન હતું જ્યાં
અરે તે જ આ રક્તછલતી ધરા છે.
રે સંતોની યે શ્રદ્ધા જ્યાં ડગડગે છે!
શતાબ્દીનો જલસો જૂવો ઝગઝગે છે!

સરે-આમ સળગે છે માનવ્ય-માળા,
ઊભાઊભા અનાથો જો ભરતા ઉચાળાઃ
પ્રભુસૂના આકાશે ફરિયાદ કરતા
ધસે સ્થળેસ્થળે ઓશિયાળા ધુમાડાઃ
ગુનેગારને બે-ગુનાહ રગરગે છે!
શતાબ્દીનો જલસો જૂવો ઝગઝગે છે!

હજુ કાલ જ્યાં ઊડતી પ્રીતિ-છોળો
ગવાતાં જ્યાં ભક્તિભર્યે કંઠ ધોળૉ,
તે ‘મારો!’ને ‘કાપો!’ના ગોઝારા નાદે
રહી ગાજી આજે બેબાકળી પોળોઃ
ચુંથાયે છે ચકલાં: ફણી ફગફગે છે!
શતાબ્દીનો જલસો જૂવો ઝગઝગે છે!

હરિ-ઉર ભોંકાય છે આજ ભાલાઃ
છે ગમગીન લાચાર અલ્લાહતાલા;
આ આદમની ઓલાદ? બ્રહ્માની સૄષ્ટિ?
કે શેતાને પકવ્યા કો’ નિષ્ટુર નિંભાડા? –
જેની તિરછી દૃગમાં ઝનૂન તગતગે છે!
શતાબ્દીનો જલસો જૂવો ઝગઝગે છે!

છે મહતાજ મસ્જિદ ને મંદિર રડે છેઃ
જગન્નાથ ના ક્યાંય ગોત્યા જડે છેઃ
રે આઝાન દઈ દઈને બે-જાન નાહક
થયેલો તે મુલ્લાં લૂલો લડથડે છે.
રે ઝાંખ છે આંખે, પસીનો પગે છે!
શતાબ્દીનો જલસો જૂવો ઝગઝગે છે!

પડ્યાં બંધને બાપુનાં પુણ્ય-ખ્વાબોઃ
થયાં મુક્ત શેતાનરંગી શરાબો.
ને સૂરતી ને સુસ્તી ને સત્તાપરસ્તીની
મસ્તીમાં અવળા પડ્યા ઇન્કિલાબો!
ઇમારત જુઓ પાયાથી ડગડગે છે!
શતાબ્દીનો જલસો જૂવો ઝગઝગે છે!

નવાઈ નથી કંઈ સદા આવું ચાલે!
મવાલી જ મુફલિસી પે ફૂલેફાલેઃ
પરંતુ ઉઠાવી છે ગાંધીના નામે
આવી ઘોર આમ્ધી, તે આત્માને સાલે!
કવિ-ઉર રોષે, તેથી ધગધગે છે!
શતાબ્દીનો જલસો જૂવો ઝગઝગે છે!

નથી બળતાં મંદિર, નથી બળતી મસ્જિદઃ
નથી રડતો મુલ્લાં, નથી રડતો પંડિતઃ
બધે એક ઇન્સાનિયત રડતી, સૂરત
અરે, એક કિરતારની થાતી ખંડિત.
ધસે લાવા જલતો જેની રગરગે છે!
શતાબ્દીનો જલસો જૂવો ઝગઝગે છે!