Rajbala’s Death

રાજબાલાનું મૃત્યુ

દિલ્હીમાં બાબા રામદેવના આંદોલનને તોડી પાડવા માટે પોલીસે છાપો માર્યો તે દરમિયાન થયેલા લાઠીચાર્જ અને નાસભાગમાં ઘાયલ થયેલી એક મહિલા શ્રીમતી રાજબાલાનું અવસાન થઈ એમને ફ્રૅક્ચર હતું કરોડરજ્જુની સારવાર ચાલતી હતી. હૉસ્પિટલનાં સૂત્રોના જણાવ્યા પ્રમાણે પાંચમી જૂને આ બહેનને દાખલ કરવામાં આવ્યાં તે દિવસથી જ એમની સ્થિતિ ચિંતાજનક હતી. એમને ઑસ્ટિયોપોરોસિસ, એટલે કે હાડકાં બરડ થઈ જવાનો રોગ હતો. આ રોગમાં સપડાયેલી વ્યક્તિને ચાલતાં ચાલતાં ઠોકર લાગે અને પડી જાય તો પણ હાડકું ભાંગે એવી શક્યતા રહે છે. આવી ઘણી બીમારીઓના પશ્ચિમી મૅડિકલ સાયન્સ પાસે હજી ઉપાય નથી.મૃત્યુ દુઃખદ છે અને આવી સ્થિતિમાં પણ આ બહેન આંદોલનમાં જોડાયાં એ બહુ મોટી વાત છે. આપને સૌ એમના કુટુંબીજનો પ્રત્યે સંવેદના વ્યક્ત કરીએ .

અહીં આ આંદોલનનાં રાજકીય અથવા અન્ય પાસાં વિશે ચર્ચા કરવાનો ઉદ્દેશ નથી. સરકારે આંદોલનને પાશવી તાકાત વાપરીને કચડી નાખ્યું એ લોકશાહી માટે કલંક છે પરંતુ, બાબા રામદેવના આંદોલનનો જે પડઘો પડ્યો તે અણ્ણા હઝારે વિરુદ્ધની સરકારની કાર્યવાહી કરતાં જુદા પ્રકારનો હતો, એ હકીકત પણ ભુલાય નહીં.

આથી એમના આંદોલનમાં એમના અનુયાયીઓ અને એમના યોગશિક્ષણ હેઠળ પોતાની બીમારીઓનો ઇલાજ કરાવનારા લોકોની સંખ્યા વધારે હશે એમ માની શકાય છે. . આવા લોકો ઍલોપથીથી નિરાશ થયા હોય છે અને બીજા માર્ગો શોધે છે. પશ્ચિમી વિજ્ઞાન પોતાની મર્યાદાઓ સૌથી પહેલાં જાહેર કરે છે અને જેનો ઉપાય ન થઈ શકે તેવી બીમારી વિશે મોટા દાવા નથી કરતું હોતું. બીજી બાજુ, બીજી ચિકિત્સા પદ્ધતિઓ લોકોને એક વ્યર્થ આશા આપતી હોય છે કે એમની પાસે ઇલાજ છે. આને કારણે જે લોકો એલોપથીથી નિરાશ થયા હોય છે તેઓ એમની પાસે જાય છે. યોગ દ્વારા હાડકાં મજબૂત થઈ શકે કે કેમ તે હું નથી જાણતો, પરંતુ સદ્‍ગત રાજબાલા તો એવી જ આશાથી બાબા રામદેવને શરણે ગયાં હશે.
,
એક વાત નિર્વિવાદ છે કે આપણે કોઈ પણ ઉપચાર પદ્ધતિને પરિપૂર્ણ માનીને ચાલીશું તો ભૂલ થવાની સંભાવના વધારે રહેશે. આપણે બધી ચિકિત્સા પદ્ધતિઓની રીતો સમજીએ, એના મૂળ સિદ્ધાંતો સમજીએ અને જરૂર પ્રમાણે એમનો મિશ્ર ઉપયોગ કરતાં શીખીએ એ જરૂરી લાગે છે. xxx

Satyavachan (5)

‘સત્યવચન’ ચર્ચાના અનુસંધાનમાં આ અઠવાડિયે બે બ્લૉગલેખોની ખાસ નોંધ લેવી પડે એમ છે.

(૧) શ્રી જુગલભાઈના Net-ગુર્જરી બ્લૉગ પરનો લેખ ‘ સમસંવેદનનું જીવંત ઉદાહરણ: ન. પ્ર. બૂચ.’ ;અને

(૨) શ્રી ભૂપેન્દ્રસિંહભાઈના ‘કુરુક્ષેત્ર’ બ્લોગ પરનો લેખ ‘રેશનલ આધ્યાત્મિકતા????’ ( http://raolji.com/2011/09/22/%E0%AA%B0%E0%AB%87%E0%AA%B6%E0%AA%A8%E0%AA%B2-%E0%AA%86%E0%AA%A7%E0%AB%8D%E0%AA%AF%E0%AA%BE%E0%AA%A4%E0%AB%8D%E0%AA%AE%E0%AA%BF%E0%AA%95%E0%AA%A4%E0%AA%BE/)

શ્રી જુગલભાઈના લેખનું મહત્વ એ છે કે તેઓ અહીં ચર્ચા દરમિયાન ‘સમસંવેદન’ શબ્દ લાવ્યા હતા અને ચર્ચાને એક નિશ્ચિત આકાર આપવામાં એમણે ફાળૉ આપ્યો. જાણે આ શબ્દના ઉદાહરણ રૂપે આ લેખ શ્રી બૂચ સાહેબના વ્યક્તિત્વ પર પ્રકાશ પાડે છે. માણસ પોતાને ભૂલીને બીજાનું વિચારે તે સમસંવેદન. પોતાને સામાની જગ્યાએ મૂકીને વિચારવું એ જ સમસંવેદન છે. લેખમાં આગળ તરી આવતી બાબત એ છે કે શ્રી બૂચસાહેબ આધ્યાત્મિક વાતો નથી કરતા. જીવ-શિવ, આત્મા-પરમાત્મા એવું કશું જ નહીં, માત્ર જીવનને યથાતથ સ્વીકારીને પોતાને ગાળી નાખવાની વાત છે. આપણે જાણતા નથી કે મોક્ષ અને આત્માના અમરત્વ અંગે એમના વિચારો શા હતા. પરંતુ જીવનનો સ્વીકાર કરીને બીજા માટે જીવવાની એમની નિષ્ઠા હૃદયસ્પર્શી છે. સત્ય આ જીવનમાં છે, જીવનથી ભાગવાથી સત્ય ન મળે.

શ્રી ભૂપેન્દ્રસિંહભાઈના લેખનું શીર્ષક જ એને વિશિષ્ટ બનાવી દે છે. રેશનલ આધ્યાત્મિકતા! આમ તો આ બન્ને શબ્દો વચ્ચે સંબંધ હોય એમ જણાતું નથી, કારણ કે આધ્યાત્મિકતાને બુદ્ધિથી પર અને ઉપર માનવામાં આવે છે. ‘રેશનલ’ તો આ દુનિયા માટેનો શબ્દ છે. આધ્યાત્મિકતા આ દુનિયામાં કામ ન આવે તો એનું હોવું ન હોવું એક સરખું છે. સત્ય પણ આ જગત અને આ જીવનની બહાર નથી. જીવનના વ્યવહારમાં જે વ્ય્ક્ત થાય તે જ સત્ય છે. આ લેખ પર પ્રતિભાવ આપતાં મને એક વાત સૂઝી.

‘આત્મિક’ એટલે સ્વકેન્દ્રિત અને આધ્યાત્મિક એટલે એનાથી ઉપર હોય તે. આનો અર્થ આપણે એવો કરીએ છીએ કે ‘સ્વ’નો અંત આ્ણવો જોઈએ.પરંતુ ખરો અર્થ તો એ છે કે ‘સ્વ’નો વિસ્તાર કરીએ. ‘સ્વ’ એવો બને જેને ‘સ્વ’ તરીકે ઓળખી ન શકાય. જીવનના સત્યને સમજવું એ જ ખરી આધ્યાત્મિકતા છે, બાકી ઠાલા શબ્દો છે. શ્રી જુગલભાઈ અને શ્રી ભૂપેન્દ્રસિંહભાઈનો આભાર.
xxx

આજે ચર્ચાનું હાલ પૂરતું સમાપન કરતાં બીજી એક વાતની પણ નોંધ લેવા માગું છું. ભાઈશ્રી હરેશ પંડ્યાએ ટોણો માર્યો હતો કે સત્યવાદી બનાવવા ન હોય તો આ ચર્ચાનું શું કામ? વિચાર વિના તો કઈં થાય જ નહીં એ હકીકત છે. આમ છતાં કોઈને સત્યવાદી બનાવવાની મારામાં લાયકાત નથી એ મેં કબૂલ કર્યું હતું કારણ કે મેં પણ અમુક સ્થિતિઓમાં ખોટા રસ્તા લીધા છેઃ

(૧) એક વાર ભુજથી દિલ્હી પાછા આવતા હતા. પરોઢના પાંચ વાગ્યે દિલ્હી ઊતર્યા. સામાન ઉપાડવા માટે કૂલીને બોલાવ્યો. એણે ચાળીસ રૂપિયા માગ્યા. મને વધારે લાગ્યા. એવામાં રેલવેનો જ એક અધિકારી ત્યાં આવ્યો એણે મને મદદ કરી અને કૂલીને વીસ રૂપિયામાં સામાન ઉપાડવાનો હુકમ કર્યો. એણે કૂલીના બૅજ નંબર પણ નોટ કરી લીધા.

હવે અમે બહાર નીકળતા હતા ત્યારે ટિકિટ કલેક્ટરે રોકી લીધા અને કહ્યું કે સામાનનું વજન કરાવો. આપણે રેલવેના નિયમો તો વાંચતા નથી કે કેટલો સામાન એક ટિકિટ પર લઈ જઈ શકાય તે વિચાર પણ નહોતો આવ્યો. કદી કોઈ તપાસ પણ કરતું નથી. પરંતુ, ખેલ જૂઓ. આ કેસમાં પેલા જે અધિકારી ‘મદદ’ કરતા હતા એમણે તો ખરેખર તો ટીસીને ગેટ પર કૂલીનો નંબર આપી દીધો! એટલે પેલો સમજી ગયો કે બકરો હાથમાં આવ્યો છે. એણે તરત જ કૂલીને રોકી લીધો અને વજન કરાવવા મોકલી દીધા. રેલવેના હિસાબે કઈંક પંદરેકસો રૂપિયાનો દંડ થાય એમ હતું. મારી પાસે એટલા રૂપિયા હતા પણ નહીં. મેં રિક્વેસ્ટ કરી કે કઈં ઓછું થઈ શકે તો કરી આપે. એણે કહ્યું, “કેટલા છે?” મેં કહ્યું, “પાંચસો…” એણે કહ્યું “લાઓ, પાંચસો…” પૈસા લઈને એ બીજા કામમાં લાગી ગયો. હું મુરખની જેમ રસીદની રાહ જોતો ઊભો હતો ત્યારે કૂલીએ મને જ્ઞાન આપ્યું: “બાબૂજી ચલો, રસીદ બાદમેં આ કે લે લેના…” હું સમજ્યો. અમે બહાર નીકળ્યા. સામાન ઑટોરિક્ષામાં લાદ્‍યો. વીસ રૂપિયા કાઢ્યા અને કૂલીને આપ્યા. એ લેવા તૈયાર ન થયો. એણે કહ્યું “બાબૂજી, ચાલીસ દીજિયે, હમ સે તો આપ બહસ કરતે હૈં ઔર વહાં કિતના દે આયે…?” મારી આંખ ઊઘડી. એને ચાળીસ આપીને અમે ઘર તરફ રવાના થયા.

(૨) એક બાળક થઈ ગયું હોય એવા દિવસો. ઘરમાં ફરનિચરને નામે મીડું. મારા પ્રોવિડન્ટ ફંડમાંથી પાંચ હજાર રૂપિયા ઉપાડવા માટે અરજી કરી. જવાબ મળ્યોઃ ફરનિચર માટે પૈસા ન મળે. મેં કહ્યું કે હવે શું કરવું? જવાબ મળ્યો. દીકરાના મુંડનનું કારણ આપો. મેં કહ્યું દીકરો છે જ નહીં. એમણે કહ્યું, દીકરીના કાનછેદનનું કારણ આપીને અરજી કરો. અરજી કરી. જવાબ ‘ના’માં આવ્યો. મેં કહ્યું: તમે કહ્યું હતું તે જ કારણ આપ્યું છે. એમણે કહ્યું: એમાં શું? તમે જસ્ટિફિકેશન આપો. ગુજરાતથી કુટુંબીઓ આવશે. એમની ટિકિટનો ખર્ચ થશે. કાનછેદન પછી કાનમાં વાળી નાખવાની રહેશે. આમાં જ એકાદ હજાર રુપિયાનો ખર્ચ થશે. લખી આપ્યું. અરજી મંજૂર. ઘરમાં ફરનિચર આવ્યું. એ વખતે પાંચ હજારમાં ફરનિચર લેવાનું શક્ય હતું. ડબલ બેડ ૧૨૦૦, કબાટ ૭૦૦, સોફા સેટ ૧૫૦૦. એક ટિપોય ૩૦૦., ડ્રેસિંગ ટેબલ ૧૫૦૦.

આ ઉપરાંત પણ, બે-ત્રણ કિસ્સા એવા છે કે લાભ માટે મેં સિદ્ધાંતને જતો કર્યો હોય.. એટલે જ અણ્ણા હઝારેના આંદોલનનો માનસિક રીતે સમર્થક હોવા છતાં મેં કદી ન માન્યું કે આ આંદોલનમાં સક્રિય બનવાની મારો અંતરાત્મા મને પરવાનગી આપી શકે. હું પોતે જ અસત્યનો આશરો લેતો હોઉં ત્યાં બીજાને ક્યાં સત્યવાદી બનાવું? પરંતુ એનો અર્થ એ પણ નથી કે સત્ય એટલે શું તે સમજવાનો પ્રયત્ન પણ છોડી દેવો. અસ્તુ.

Satyavachan (4)

Satyavachan (4)

સત્ય માન્યતાઓ, શબ્દો, ગ્રંથો, ફૉર્મ્યૂલાઓ, સ્લોગનો, પરંપરાઓમાં નથી હોતું. કદમતાલ કરતી કતારોમાં નથી હોતું. સત્ય મંદિરો, મસ્જિદો, ગિરજાઘરોમાં નથી હોતું.
સત્ય જંગલો અને પર્વતોમાં બોલતા પવનની સાથે સુસવાય છે; પહાડોની કંદરાઓમાં પડઘાય છે. સત્ય મજૂરના પરસેવા સાથે ટપકે છે. નિશાળેથી છૂટેલાં બાળકોના ચહેરા પર તરવરે છે. પાડોશીના ‘રામ-રામ’માં ગુંજે છે. સત્ય આપણી આસપાસ સળવળે છે… ટ્રાફિકના શોરમાં, મેળાના અવાજોમાં, અજાણ્યા ચહેરાઓમાં.
ટૉની ડિમેલોના પુસ્તક The Prayer of the Frogમાંથી બીજી થોડી વાર્તાઓનો ભાવાનુવાદ જોઇએઃ

૧. એક સંતપુરૂષ માટે કહેવાતું કે એ ચર્ચમાં જવા માટે ઘરેથી નીકળતા ત્યારે કહેતાઃ ” ભલે, પ્રભુ આવજે, પછી મળીશું, હમણાં તો હું ચર્ચમાં જાઉં છું!”

૨. એક સ્ત્રીને સપનું આવ્યું કે એ શહેરમાં નવી જ શરૂ થયેલી દુકાનમાં ગઈ છે. એણે ત્યાં આશ્ચર્ય સાથે જોયું કે કાઉંટર પર તો ભગવાન પોતે જ બેઠો છે.
એણે પૂછ્યું: “તમે?! અહીં શું વેચો છો?”
ભગવાને જવાબ આપ્યો કેઃ જે મનમાં ઇચ્છા હોય તે કહો, અહીં મળશે.”
સ્ત્રી ભલી હતી. એણે કહ્યું: ” બસ, મને મનની શાંતિ, અને પ્રેમ આપો.” પછી એને કઈંક વિચાર આવ્યો અને એણે ઉમેર્યું: “માત્ર મારા માટે નહીં પ્રૂથ્વીના દરેક જીવ માટે…”
ભગવાન હસ્યોઃ “બહેન, તમે ખોટી જગ્યાએ આવ્યાં છો. અમે અહીં ફળ નથી વેચતા, અહીં માત્ર બીજ મળશે.”

૩. એક માણસ ડૉક્ટર પાસે ગયો અને કહ્યું કે ” મને સતત માથાનો દુખાવો રહે છે. એક ઘડી માતે પણ ચેન નથી મળતું”
ડૉક્ટરે એને સવાલો પૂછવાનું શરૂ કર્યુઃ ” દારૂ પીઓ છો?’
દરદીઃ સવાલ જ નથી. આવી અપવિત્ર ચીજને હું હાથ પણ અડકાડું.
ડૉક્ટરઃ તો બીડી સિગારેટનું વ્યસન ખરૂં?
દરદીઃ અરે, મને તો એ ધુમાડાથી જ નફરત છે.
ડૉક્ટરઃ રાતે બહુ ઉજાગરા કરો છો?
દરદીઃ મારો સૂવાનો ટાઇમ પાક્કો. દસના ટકોરે પથારીમાં…
ડૉક્ટરે આવા બે-ચાર સવાલો પૂછ્યા પછી કહ્યું: “એવું છે કે તમે તમારા સિદ્ધાંતો એવા કચકચાવીને માથે બાંધી દીધા છે કે તમને માથું તો દુખે જ, અને તમારી સાથે જીવવાનું પણ દોહ્યલું થઈ જાય. જરા સિદ્ધાંતોની નાગચૂડ ઢીલી કરો, ઠીક થઈ જશે”

૪. આપણે વ્યક્તિને એના સંપૂર્ણ સત્ય સાથે જોઈ શકતા નથી હોતા. એની એક છબી મનમાં બનાવીને જોઈએ છીએ અને એ છબીને પસંદ-નાપસંદ કરીએ છીએ. હિન્દુઓના મનમાં મુસલમાનની એક ઇમેજ છે અને મુસલમાનના મનમાં પણ હિન્દુની એક ઇમેજ છે. આ ઇમેજ સત્યને અવરોધે છે. ટોની ડિમેલોની આ બે લાઇનની કથા વાંચોઃ
” અરે, તમારૂં બાળક તો એવું સુંદર છે કે જાણે રમકડું જ….”
“અરે, એ તો કઈં નથી, એના ફોટા જોશો તો દંગ રહી જશો!” એમ જ કહીએ કે ” इमेज प्रियाः मनुष्याः”

૫. આવી જ બીજી એક વાર્તાઃ હર્માન શહેરમાં કવિ ઔહદી પોતાના ઘરાના વરંદામાં બેઠા હતા. સામે પાણી ભરેલું વાસણ હતું ,એમામ એ તાકતા હતા. એવામાં સૂફી સંત શમ્સ-એ-તબરીઝી ત્યાંથી પસાર થયા. આ જોઇને એમને કુતુહલ થયું. એમણે પૂછ્યું: “આ શું કરો છો?”
કવિએ જવાબ આપ્યોઃ “ચન્દ્રને જોઉં છું.”
ઓલિયાને થયું કે કદાચ ગરદન ઝલાઇ ગઈ હશે. એમણે પૂછ્યું તો કવિએ કહ્યું કે ગરદનમાં તો કઈં નથી થયું.
ઓલિયાઃ અરે, તો પાણીમાં પ્રતિબિંબ શા માટે જુઓ છો? જૂઓ ને સીધું ઉપર આસમાન ભણી…”

૬. શબ્દો પણ સત્યને એના અસલી રૂપમાં રજૂ ન કરી શકે.
એક માણસે આરસના પથ્થર જોઈ લીધા. એને કોઇએ પૂછ્યું કે તમે તાજ મહેલ જોયો છે? એ્ણે આરસના પથ્થર દેખાડીને કહ્યું: હા, આ રહ્યો!

મ્યૂનિસિપાલિટીના નળમાં ગંગાનું પાણી આવતું હોય તેથી આપણે ગંગાસ્નાન કર્યું એમ કહી ન શકીએ!

૭. જ્ઞાન પણ સત્ય સામે ઊણું ઊતરે છે. આ બાળકની વાત સાંભળો.
એણે ભૂગોળમાં અક્ષાંશ-રેખાંશ શીખી લીધા. એનો ઉપયોગ શું, તે પૂછતાં એણે જવાબ આપ્યોઃ ” તમે ડૂબતા હો ત્યારે કહી શકો કે તમે કયા અક્ષાંશ-રેખાંશ પર છો, જેથી તમને બચાવવા આવનાર તરત તમારી પાસે પહોંચી આવે.”

ટૉની ડિમેલો કહે છેઃ “Because there is a word for wisdom people imagine they know what it is.” આપણને ‘જ્ઞાન’ શબ્દ લખતાં-વાંચતાં અને બોલતાં આવ્ડૅ જાય તો આપણે જાણે જ્ઞાની થઈ ગયા! અરે, ‘ખગોળશાસ્ત્ર’ શબ્દનો અર્થ સમજવા લાગીએ એનો અર્થ શું એવો થાય કે આપણે ખગોળશાસ્ત્ર પણ સમજીએ છીએ?

૮. એક સાહસિકે પૅરાશૂટ બાંધીને વિમાનમાંથી છલાંગ મારી. એ જ વખતે જોરદાર વાવઝોડું ફુંકાયું અને એને સોએક માઈલ દૂર ખેંચી ગયું. વાવાઝોડું થોડું નબળું પડતાં એ નીચે ઊતરવા લાગ્યો, પણ ઝાડમાં સપડાઈ ગયો. આસપાસ, ચોપાસ નજર ફેરવી પણ કોઈ માણસ નજરે ન ચડે. કલાકો સુધી એ ફસાયેલો રહ્યો. એવામાં એક માણસ ત્યાં આવ્યો. એણે ઉપર જોયું તો એક માણસ લટકે.
એણે બૂમ પાડીને પૂછ્યું: એલા એય…! ત્યાં શી રીતે ચડી ગયો?”
પૅરાશૂટવાળાએ બધી વાત કરી અને પૂછ્યું: “હું ક્યાં છું?”
પેલાએ નીચેથી જવાબ આપ્યોઃ ‘ઝાડ પર..”
પૅરાશૂટવાળો અકળાયો. એણે કહ્યું: ” તમે પાદરી છો કે શું?”
પેલો ખરેખર પાદરી હતો. એને નવાઈ લાગીઃ “છું તો પાદરી જ, પણ તને કેમ ખબર પડી?”
ઉપરથી જવાબ મળ્યોઃ “એમ કે, તમે જે કહ્યું તે સાવ સાચું કહ્યું, પણ એ એટલું જ નકામું છે.”

૯. આપણે હંમેશાં શિસ્ત અને વ્યવસ્થાનો આગ્રહ રાખીએ છીએ. પણ જીવન આપણા નિયમોમાં બંધાતું નથી. એનું સત્ય આપણા નિયમોના સત્ય કરતાં વધારે સબળ છેઃ
એક પ્રસૂતિગૃહમાં ચાર-પાંચ માણસો બેઠા હતા. બધાની પત્નીઓ અંદર લેબર રૂમમાં હતી. બધા ચિંતામાં હતા.
ત્યાં તો નર્સ બહાર આવી અને એક જણા તરફ જોઈને બોલીઃ ” વધામણી… તમે દીકરાના બાપ બન્યા છો!”
બીજો માણસ મૅગેઝિનમાં માથું ઘાલીને બેઠો હતો, એ ચમક્યો અને સફાળો ઊભો થયોઃ ” સિસ્ટર, આ કેમ ચાલે…? હું તો આ ભાઈ કરતાં બે કલાક વહેલો આવ્યો છું…!

૧૦. સત્ય નિયમોને માનતું નથી, એટલે જ ક્યારેક અસત્યમાંથી પણ ટપકી પડે છેઃ
યુદ્ધમોરચે એક સૈનિકને સમાચાર મળ્યા કે એના પિતાની હાલત બહુ ખરાબ છે અને એ હૉસ્પિટલમાં છેલ્લા શ્વાસ લે છે. એના કમાંડરે અપવાદ તરીકે એને જવાની રજા આપી, કારણ કે એ સૈનિક સિવાય એના પિતાનું કોઈ નહોતું. એ પોતાને શહેર જઈને સીધો જ હૉસ્પિટલ પહોંચ્યો. ડૉક્ટર એને ઇંટેન્સિવ કેર યુનિટમાં લઈ ગયો. એક વૃદ્ધ ત્યાં હતો. જાતજાતનાં મશીનો એના શરીરે લગાડેલાં હતાં. ડૉક્ટરે કહ્યું: તમે આવો એટલા માટે જ અમે એમને જીવતા ર્ખ્યા છે. હજી થોડું ભાન પણ છે, પણ માત્ર કલાકોની જ વાર છે.”
ડૉક્ટરે જરા જોરથી વૃદ્ધને કહ્યું: “લો, તમારો દીકરો આવી ગયો” વૃદ્ધે જરા આંખો ખોલી અને હાથ લંબાવ્યો. સૈનિક પાસે ગયો…અને તરત એ સમજી ગયો કે આ તો એના પિતા નથી! એ જરા અચકાયો. એના મનમાં ગડમથલ ચાલતી હતી કે શું કરવું. એક જ મિનિટમાં એ્ણે નિર્ણય લઈ લીધો અને વૃદ્ધના હાથમાં પોતાનો હાથ મૂકી દીધો. વૃદ્ધે એના ચહેરાને સ્પર્શ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ એટલીયે શક્તિ નહોતી. સૈનિકે એનો હાથ ફરી નીચે રાખી દીધો. વૃદ્ધના ચહેરા પર સંતોષ હતો.
માંડ બે કલાક ગયા હશે ત્યાં તો એણે શ્વાસ છોડ્યો.
ડોક્ટરે સૈનિકને આશ્વાસન આપ્યું. સૈનિકે આભાર માન્યો અને કહ્યું: ” આ મારા પિતા નહોતા. કઈંક ભૂલ થઈ લાગે છે, પણ એમનોય દીકરો ક્યાંક મોરચા પર લડતો હશે. એને તો પિતાની આ સ્થિતિ હોવાના સમાચાર પણ નહીં મળ્યા હોય! અને આ વૃદ્ધ આમ પણ ક્યાં ઓળખી શકે એમ હતા? એટલે મેં જ એમના દીકરાની ભૂમિકા ભજવી. દીધી. ચાલો, કઈં નહીં. એક પિતા તો સંતોષ સાથે વિદાય થયા!”
એ બહાર નીકળી ગયો.

૧૧ અને એટલે જ સત્ય શાશ્વત નથી હોતું, પરિવર્તનશીલ હોય છેઃ એક જૈફ વયની અભિનેત્રીને કોઈએ ઉંમર પૂછી. એણે જવાબ આપ્યોઃ “મને ખરેખર મારી ઉંમરની ખબર નથી. ‘હું’ તો સતત બદલાતો રહે છે!”
અસ્તુ,
(શ્રી બીરેનભાઈ કોઠારીના સૌજન્ય અને સહકારથી સાભાર. હા… એક વાત કહેવાની રહી જ ગઈ. શ્રી બીરેનભાઈના બ્લૉગ http://birenkothari.blogspot.com ની મુલાકાત લેવા જેવું છે. ત્યાં છત્રીસ જાતનાં ભોજન મળે છે. બુફે છે, જે ભાવે તે મળશે))
xxxxxxxxxxxxxx

Satyavachan(3)

આપણે સત્ય શું છે એની ચર્ચા કરીએ છીએ, પરંતુ આ ચર્ચા વાસ્તવમાં સત્ય શું નથી, એ તરફ લઈ જાય છે. પહેલા લેખનો પ્રતિભાવ આપતાં શ્રી બીરેનભાઇ કોઠારીએ ટૉની ડિમેલોની ટચૂકડી કથાઓનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. મેં જવાબમાં એમને આવી કોઈ વાર્તા અહીં જણાવવા આગ્રહ કર્યો. પણ, ખુદા દેતા હૈ તબ છપ્પર ફાડ કે દેતા હૈ. એમણે ઇંટરનેટ પરથી શોધીને આખું પુસ્તક The Prayer of Frog જ મને મોકલી આપ્યું! એમનો આભાર માનું છું અને તે સાથે લેખક ટૉની (ઍન્થની) ડિમેલો પ્રત્યે સાભાર આદર વ્યક્ત કરૂં છું. અહીં એમની કેટલીક વાર્તા રજુ કરૂં તે પહેલાં લેખકનો થોડો પરિચય આપી દઉં.

ટોની ડિમેલો ખ્રિસ્તી પાદરી તરીકે ભારતમાં રહ્યા અને ૧૯૮૭માં ન્યૂ યોર્ક ગયા કે બીજા જ દિવસે એમનું અવસાન થઈ ગયું. એ પહેલાં પરંપરાગત ધાર્મિક વ્યવહારો અને ઉપાસનાઓ પરથી એમનું મન હટી ગયું હતું. એમનું કહેવું હતું: ” આપણી હિંસક આધ્યાત્મિકતાએ આપણા માટે સમસ્યાઓ ખડી કરી છે” અને ‘જીસસ વિશે જે રીતે ચર્ચની વ્યાસપીઠ પરથી બોલાય છે એના કારણે એમનું નામ ખરાબ થયું છે”. આવા ધરમૂળથી અલગ પડતા વિચારકે વાર્તાઓનો રસ્તો લીધો. આ વાર્તાઓ ખરેખર તો રોજબરોજની ઘટનાઓ જેવી છે, અથવા પ્રતીકાત્મક છે. આ વાર્તાઓનો શુદ્ધ અનુવાદ આપવાને બદલે હું મારા શબ્દોમાં રજુ કરૂં છું:

૧. દેશમાં સત્તાધારીઓની ધર્મ પર તવાઇ ઊતરી. ધર્મનું નામ પડે અને દમનનો કોરડો વીંઝાતો. ધર્મના ત્રણ સ્તંભ એટલે શાસ્ત્રો, ઉપાસના પદ્ધતિ અને દાનધર્મ. એ ત્રણેય ભગવાન પાસે ગયા અને વિનંતિ કરી કે ધર્મનો નાશ થશે તો અમારો પણ નાશ થશે.”

ભગવાને કહ્યું કે “ચિંતા ન કરો, હું પૃથ્વી પર એક નવી જ શક્તિને મોકલીશ, જે તમારા ત્રણેય કરતાં વધારે પ્રબળ છે.”

એમણે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું: “એવું તે વળી શું છે, જે અમારાથી પણ શક્તિશાળી હોય?”

ભગવાને ઠંડે કલેજે જવાબ આપ્યોઃ “આત્મજ્ઞાન”.

૨. એક દેશમાં ત્રણ શાણા માણસો રહેતા હતા. એવા નમ્ર કે નવું જાણવા હંમેશાં તૈયાર. નવા જ્ઞાનની શોધમાં એ પ્રવાસે નીકળ્યા. એ બીજા દેશમાં પહોંચ્યા, ત્યાં દૂરથી એમને એક ગગનચુંબી ઇમારત નજરે ચડી. એમણે આવું કઈં પોતાના દેશમાં તો જોયું નહોતું, એટલે દૂર જ ઊભા રહી ગયા અને વિચારવા લાગ્યા કે એ શું હશે? એમણે પોતાના પાછલા અનુભવો, સાંભળેલી વાતો યાદ કરી. “હા, આ તો એ જ; ના એ તો નથી લાગતું” વગેરે ચર્ચાઓ કરી. છેવટે પોતાના જ્ઞાનના આધારે એમણે નક્કી કર્યું કે આવી ઇમારત તો કોઇ આસુરી શક્તિ જ બાંધી શકે.
પરિણામે તેઓ એવા તારણ પર પહોંચ્યા કે આગળ ન જવું. પોતાના અનુભવના ભાથામાં એક નવા તીરનો ઉમેરો કરીને તેઓ દેશ પાછા આવ્યા.

xxx લેખક અહીં કહે છે કે જે વાસ્તવિકતા એમની સામે હતી, તેના માટે એમનું જૂનું જ્ઞાન નકામું હતું, જૂના અનુભવો અર્થહીન હતા. નવી સ્થિતિમાં એમણે ત્યાં જઈને ખાતરી કરવી જોઇતી હતી. પણ એવું કશું કર્યું નહીં; અમુક ધારણા બાંધી લીધી. આ ધારણાએ એમના અવલોકનને પ્રભાવિત કર્યું, કારણ કે પૂર્વધારણાની બહાર એ કઈં જોઈ ન શક્યા. આવા અવલોકન પરથી તેઓ એક દૃઢ અભિપ્રાય પર પહોંચ્યા. આ અભિપ્રાયે એમને એ જ પ્રકારનો અનુભવ આપ્યો. અનુભવને આધારે એમણે વર્તન કર્યું…અને આ વર્તને માત્ર એમની ધારણાને જ પુષ્ટ કરી, જેનો કોઈ વાસ્તવિક આધાર નહોતો.

સત્ય પ્રત્યક્ષ વાસ્તવિકતાથી દૂર, જૂના અનુભવો, જૂનાં શાસ્ત્રો કે જૂના ઉપદેશોમાં ન હોઈ શકે. એમાંથી તો માત્ર અમુક સત્યાભાસી ધારણાઓ મળે.

૩. શબ્દો અને અવધારણાઓ માત્ર Realityનો – યથાર્થનો – સંકેત આપી શકે, પરંતુ વાસ્તવિકતા શું છે તે પ્રતિબિંબિત ન કરી શકે. ગુરુ આંગળી ચીંધીને ચન્દ્ર દેખાડે તો મૂર્ખ શિષ્યનું ધ્યાન માત્ર ગુરુની આંગળી પર જ ચોંટી રહે! ગુરુની આંગળી આ શબ્દો જેવી છે. શબ્દો ઘણું છુપાવી દેતા હોય છેઃ

વિમાની સફર દરમિયાન ઓચિંતાં જ પાયલટે જાહેરાત કરી કે “વિમાનનું એન્જિન બગડ્યું છે અને સ્થિતિ એવી છે કે હવે માત્ર ભગવાન જ આપણને બચાવી શકશે.”
એક મુસાફર અર્ધુંપર્ધું સમજ્યો. એણે બાજુમાં બેઠેલા મુસાફરને પૂછ્યું: “પાયલટે શું કહ્યું?”
બીજાએ જવાબ આપ્યો:” એ કહે છે કે હવે આપણે બચવાના નથી!”

૪. બે મિત્રો હૉટેલમાં બેઠા ચા પીતા હતા. એક મિત્ર ચાના કપને તાકીને જોતો રહ્યો. બીજાએ પૂછ્યું: શું વિચારે છે?”
પેલાએ જવાબ આપ્યોઃ “આહ…! જિંદગી ચાના કપ જેવી છે!”
બીજો મિત્ર વિચારમાં પડી ગયો. એ પણ ચાના કપ સામે જોતો રહ્યો. થોડીવારે બોલ્યોઃ “કેમ જિંદગી ચાના કપ જેવી શી રીતે છે?”
પેલાએ જવાબ આપ્યુઃ “મને શું ખબર? હું કઈં ઇંટેલેક્ચ્યૂઅલ નથી!”
સત્ય ફૉર્મ્યૂલાઓમાં નથી હોતું.
૫. સત્ય સંખ્યામાં પણ નથી હોતું. એક જજે અપરાધીને સજા કરી. ૨૭૫ વર્ષનો કારાવાસ! અપરાધી બિચારો વૃદ્ધ હતો. એ રડી પડ્યો. જજને પણ દયા આવી. એણે કહ્યું: “સજા બહુ આકરી તો છે… પણ તારે આટલા લાંબા વખત સુધી જેલમાં રહેવું નહીં પડે.”
અપરાધીની આંખમાં આશા પ્રગટી. જજને પણ શાંતિ થઈ. એણે દિલાસાના સુરમાં કહ્યું: “હવે બરાબર…! તારાથી ભોગવાય એટલી ભોગવ ને!”

૬. એક વાર મુલ્લા નસિરુદ્દીનનો પાડોશી એમને મળવા આવ્યો અને બોલ્યોઃ “મારે આધ્યાત્મિક બનવું છે. મારે ઘરે આવીને મને ઉપદેશ આપો ને!”
મુલ્લા નસિરુદ્દીનને લાગ્યું કે માણસ છે તો બુદ્ધિશાળી, પણ આધ્યાત્મિકતા કેમ શીખવવી?
થોડા દિવસ પછી પેલો માણસ છાપરે ચડીને મુલ્લાને બોલાવવા લાગ્યો; “મુલ્લા, આવો ને, મારી ભઠ્ઠી ઠરવા લાગી છે, ફૂંકવામાં જરા મદદ કરો ને!”
મુલ્લા નસિરુદ્દીનને લાગ્યું કે આ તક છે. એમણે જવાબ આપ્યોઃ ” ભલે, આવો ને, મારા શ્વાસ તમારા જ છે, લઈ જાઓ, જેટલા જોઈએ તેટલા!”

આપણો ચૂલો કોઈ ફૂંકી આપે એ વાતમાં સત્ય નથી.

૭. અને સત્ય સ્થાયી નથી રહેતું. એ સતત બદલાતું રહે છે. ન બદલાય તે સત્ય નહીં:

ન્યાયાધીશઃ તને કેટલાં વર્ષ થયાં?
આરોપીઃ સાહેબ, બાવીસ.
ન્યાયાધીશઃ બાવીસ? છેલ્લાં દસ વર્ષમાં તું જ્યારે ઝડપાયો છે, ત્યારે આ જ ઉંમર કહેતો હોય છે! બાવીસથી વધતો નથી કે શું?
આરોપીઃ સાહેબ, આપણે એવા નથી કે આજે એક વાત અને કાલે બીજી. બંદા એવા નથી કે બોલે અને ફરી જાય!

૮. છેવટે, સત્ય તો તર્કમાં પણ નથી વસતું.

એક વૃદ્ધ સ્ત્રી ડૉક્ટર પાસે ગઈ. એને એક પગે વા હતો.
ડૉક્ટરે તપાસીને સ્ત્રીની ઉંમર પૂછી. “પાંસઠ વર્ષ” સ્ત્રીએ જવાબ આપ્યો.
ડૉક્ટરે કહ્યું: “ઉંમરને કારણે તકલીફ છે…”
સ્ત્રી ચોંકી. એણે કહ્યું: “શું વાત કરો છો, ડૉક્ટર! મારા બીજા પગની ઉંમર પણ એટલી જ છે!”
વાજબી તર્ક હંમેશાં સાચો પણ હોય જ, એવું નથી હોતું.

Satyavachan (2)

સત્ય અઘરૂં છે અને એને વ્યક્ત કરવા માટે ભાષા પૂરતી નથી. આપણે ગયા અઠવાડિયે આ દૃષ્ટિએ ચર્ચા કરી હતી. સત્યનો આધાર બાહ્ય જગતમાં હોય છે. સત્ય પોતે વાક્યનો ગુણ નથી. શ્રી જુગલકિશોરભાઇએ એના પર પોતાનો પ્રતિભાવ આપતાં એ વાતને સમર્થન આપ્યું કે વાક્ય વ્યાકરણના નિયમ પ્રમાણે બને છે અને અસત્ય પણ વ્યક્ત થઈ શકે. એમાં આગળ જતાં ફરી એ વાત પર ભાર મૂકીએ કે જે અશક્ય હોય તે પણ વાક્યમાં શક્ય જણાય. “પાંચ પગવાળી કાળી ગાય” અને “ઈશ્વર સૃષ્ટિનો સર્જનહાર છે” એ વાક્યો વ્યાકરણ પ્રમાણે સાચાં છે પરંતુ બાહ્ય જગતમાં આ બન્નેના પુરાવા નથી અને આપણા પૂર્વજો પણ એના પુરાવા નથી આપતા.

ઈશ્વરને બાહ્ય જગતમાંથી આધાર નથી મળતો અને આપણા પૂર્વજો ચોખ્ખા શબ્દોમાં કહે છે કે ઈશ્વરના પુરાવા નહીં મળે. પરંતુ, ગાંધીજી જેવા પણ ઈશ્વરમાં માનતા હતા! ગાંધીજી તો સત્યના પુજારી હતા, તેમ છતાં એક આધાર વિનાની વાતને સત્ય તરીકે રજુ કરતા હતા. બીજી બાજુ વ્યાકરણની નજરે “ગાંધીજી કહેતા કે, ઈશ્વર સૌના હૃદયમાં વાસ કરે છે” એ વાક્ય સાચું ઠરશે, કારણ કે આપણે અહીં ઈશ્વરની વાત નથી કરતા – ગાંધીજી શું કહેતા, એ કહીએ છીએ. આપણું વાક્ય સાચું હોવા છતાં પણ એ માત્ર ગાંધીજીના અભિપ્રાય પૂરતું સાચું રહે છે. ઈશ્વર માટે નહીં.

આ વાક્ય ઉચ્ચારીને આપણે શું કહેવા માગીએ છીએ? ગાંધીજી કહે છે, એટલે આપણે ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ માની લેવું જોઈએ – એમ? આપણે ગાંધીજીના કથનને ઈશ્વરના અસ્તિત્વના પુરાવા તરીકે રજૂ કરીએ છીએ? અથવા આપણે શું એમ કહેવા માગીએ છીએ કે ગાંધીજી પણ અસત્ય બોલતા હતા?

સત્યની વ્યાખ્યા તો આપણે, બાહ્ય જગત અને ભાષાના સંદર્ભમાં આપી દીધી, પણ હવે આવી ભરાયા છીએ એમ લાગે છે. બીજા પણ પ્રશ્નો ઊભા થાય છે. દા. ત. “હું આવતીકાલે અગિયાર વાગ્યે આવીશ”. આ વાક્યને કઈ શ્રેણીમાં મૂકવું? એ સત્ય છે કે અસત્ય ? ખરેખર તો એ માત્ર ઇચ્છાની કે ઇરાદાની જાહેરાત લાગે છે. આમાં સત્ય શું અને અસત્ય શું? જ્યાં સુધી ‘આવતીકાલ’ ન આવે ત્યાં સુધી એનું ‘આજે’ તો મૂલ્યાંકન પણ ન કરી શકાય. ભાષા ભલે ને, સત્ય માટે અપૂરતી હોય પણ એ આવાં કામો પણ કરે છે ને? એટલે ભાષાને પણ એમ નકારી કાઢીએ એ પણ ન ચાલે.

બીજાં પણ એવાં વાક્યો કે વિધાનો હોય છે, જેનો બાહ્ય જગતમાં આધાર નથી, તેમ છતાં આપણે એનો સત્યવચન તરીકે સ્વીકાર કરીએ છીએ. ઉદાહરણ તરીકે, એક વાક્ય લઇએઃ ‘ચોરી કરવી એ પાપ છે”. આમાં કઈં અસત્ય નથી. આ સનાતન સત્ય છે. અહીં ‘સનાતન’ શબ્દ ધાર્મિક કે આધ્યાત્મિક અર્થમાં નથી વાપર્યો. કોઈ પણ સામાજિક પરિસ્થિતિમાં, કોઇ પણ રાજકીય વ્યવસ્થામાં ચોરીને અપરાધ જ માનવામાં આવી છે – પછી એ અમેરિકા જેવો મૂડીવાદી દેશ હોય કે ભૂતપૂર્વ સોવિયેત સંઘ જેવો સામ્યવાદી દેશ. આમ દુન્યવી અર્થમાં પણ ચોરીની પ્રવૃત્તિને વખોડવામાં આવી છે. પરંતુ બાહ્ય જગતમાં કઈ વસ્તુ પુરાવા તરીકે રજુ કરી શકાશે કે ચોરી કરવી એ પાપ છે?

આ બધાનો વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે સત્ય ખરેખર અઘરૂં છે. જેમ એ બોલવાનું અઘરૂં છે, તેમ એ સમજવાનું પણ અઘરૂં છે. એટલે આપણે માત્ર અખતરા કરીને જ સત્યને સમજવાનો પ્રયત્ન માત્ર કરી શકીએ. ‘અખતરા’ શબ્દ વાપરતાં એનો પર્યાય યાદ આવ્યો – ‘પ્રયોગો’. એના પરથી ગાંધીજીની આત્મકથા ‘સત્યના પ્રયોગો’ અનાયાસે યાદ આવે. સત્ય શું તે કદાચ ન સમજીએ, પણ એક વાત સમજાય છે કે ગાંધીજીએ કદી પણ સત્ય જાણવાનો દાવો નથી કર્યો, એને જાણવાના પ્રયત્ન કર્યા છે. આવા પ્રયત્નો પોતાની અવધારણાઓને, વિભાવનાઓને વ્યવહારમાં મૂકીને જ થાય.

સત્યની શોધ કરવા પાછળ લાગ્યા હોઇએ અને ‘સત્યના પ્રયોગો’ વાંચીએ તો એમ જ થાય કે આને એમણે સત્યના પ્રયોગો ભલે નામ આપ્યું પણ એમાં તો એમના જીવનની કથા છે. કિશોરાવસ્થા, યુવાની, દક્ષિણ આફ્રિકા, ભારતની આઝાદીની લડત. આમાં સત્ય ક્યાં? એ બધા વળી સત્યના પ્રયોગો કેવી રીતે થયા? સમજાશે નહીં કે આવું શીર્ષક શા માટે?

કદાચ ‘સત્ય એટલે પારદર્શકતા’ એવી ગાંધીજીની વ્યાખ્યા હશે એમ લાગે છે, જો કે, પાકી ખબર નથી. પરંતુ એમનું આખું જીવન પારદર્શક હતું. એમણે જે કઈં કર્યું તેમાં કશું છુપાવ્યું નહીં. નક્કર તથ્યોને આધારે ઊભું રહેલું મંતવ્ય એટલે સત્ય, એ તો સાચું જ છે. પરંતુ સામાજિક વ્યવહારમાં તો સત્ય એટલે પારદર્શકતા. બીજા સાથેના વ્યવહારમાં આપણે જેટલા પારદર્શક હોઇએ એટલા સત્યની નજીક હોઇએ એમ લાગે છે. કથની અને કરણીમાં ફેર હોય તે પારદર્શકતા નથી.

આપણે એમ માની લઇએ કે ‘સત્ય એટલે પારદર્શકતા’. કોણ જાણે મને તો એમ જ લાગે છે… માત્ર લાગે છે, પાકી ખબર નથી.

Satyavachan

સાચું બોલવું સહેલું નથી!

સાચું બોલવું અઘરૂં છે. ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરીએ, આમાં ચૂક થશે જ. સત્યકથન એ છે કે સત્યકથન અઘરૂં છે. એ બહુ મહેનતનું કામ છે. ધારો કે, આપણે કહીએ છીએ કે “હિમાલય સૌથી ઊંચો પર્વત છે”. આ વાક્ય પર વિચાર કરીએ.

જે સત્ય હોય તેનો કઈંક આધાર હોય. કોઈ કથન સત્ય છે કે કેમ એ વાક્યની અંદરથી સિદ્ધ ન થઈ શકે. હિમાલયની ઊંચાઈનું સત્ય પોતે આ વાક્યનો ગુણ નથી કે આપણે બોલ્યા કે તરત એ સ્થાપિત થઈ જાય. એક વાક્યથી માત્ર એટલું જ સિદ્ધ થઈ શકે કે એ વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ અર્થપૂર્ણ છે. અહીં ’છે’ ક્રિયાપદ વાક્યના અંતે આવે છે અને ’હિમાલય’ અને ’સૌથી ઊંચો પર્વત’ એકબીજાના પર્યાય તરીકે સમજાય છે. પરંતુ, આટલું કહી દેવાથી હિમાલય સૌથી ઊંચો પર્વત છે એ સાબીત થતું નથી. એની સત્યતા તપાસવા માટે એવું કઈંક જોઇએ જે એ કથનની બહાર હોય. પર્વતની ઊંચાઈ માપવાનાં સાધનો જોઈએ, બીજા પર્વતોને પણ માપવા પડે. તે પછી સરખામણી કરીને નક્કી કરી શકાય કે હિમાલય ખરેખર જ સૌથી ઊંચો પર્વત છે.

આમ આટલા સાદા ચાર જ શબ્દોના વાક્યને સત્ય પૂરવાર કરવું હોય તો આખો હિમાલય જોઈએ, તે ઉપરાંત બીજા પર્વતો જોઈએ અને એમને માપવાનાં સાધન જોઈએ. આ રીતે જોતાં સત્ય અઘરી વસ્તુ છે. સત્ય નક્કર તથ્યોપર આધારિત હોય છે. તે સિવાય વાક્ય ખોટું સાબીત થાય. જે કઈં વાક્ય દર્શાવતું હોય તે દરેક વસ્તુ વ્યાકરણ વિના સિદ્ધ થવી જોઈએ. સત્ય માટે ભાષા પૂરતી નથી; એના માટે બાહ્ય જગતની જરૂર પડે છે. વાક્ય માત્ર એ બાહ્ય જગતનું પ્રતિબિંબ છે.

આમાં એવું નથી કે “હિમાલય સૌથી ઊંચો પર્વત છે” એ વાક્યની સત્યતા સાબીત કરવા માટે આપણે હંમેશાં જાતે જ હિમાલયની ઊંચાઈ માપવી જોઈએ. આ માપ બીજાઓએ લીધું છે અને એનો આપણે આધાર લઈ શકીએ. બીજાએ માપ લીધું છે, એ પણ નક્કર તથ્ય જ છે, એટલે એનો આપણે લાભ લઈ શકીએ.

માત્ર હિમાલય શા માટે – “ક્રૉસિન લેવાથી તાવ ઊતરી જાય” એ વાક્ય લો. વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ એ અર્થપૂર્ણ છે. પરંતુ વાક્યની અંદર, ક્રોસિન કે તાવ, અથવા ક્રોસિનનો તાવ પરનો પ્રભાવ હાજર નથી. ત્રણેય એની બહાર છે, શરીરવિજ્ઞાનના જાણકારોએ આપેલાં તારણો, રસાયણશાસ્ત્રીઓએ દેખાડેલા માર્ગ અને ટૅકનૉલૉજીની મદદ વિના ક્રોસિન બની ન હોત અને તાવ ઊતર્યો ન હોત. અહીં પણ આપણે બીજાના કાર્યને તથ્ય તરીકે સ્વીકારીએ જ છીએ. આવાં પેઢી દર પેઢી એક્ત્ર થતાં અનુભવજન્ય તથ્યો આપણી પૂંજી બને છે અને એમાં આપણા અનુભવો ઉમેરીને આપણે નવી પેઢી માટે વારસો તૈયાર કરીએ છીએ.

મારો મુદ્દો સ્પષ્ટ કરવા માટે બીજું એક ઉદાહરણ આપું તો? “કાળી ગાયો પાંચ પગવાળી હોય છે”. વ્યાકરણ પ્રમાણે તો આ વાક્ય અર્થપૂર્ણ છે જ. પરંતુ એ અસત્ય કથન છે, કારણ કે બાહ્ય જગતમાં એને ટેકો નહીં મળે. કાળી ગાય તો આપણે જોઈ છે અને એ પણ જોયું છે કે એને પાંચ પગ નથી હોતા.આપણે વારસામાં મેળવેલા જ્ઞાનમાં પણ કોઈએ સા્ક્ષી પુરાવી નથી કે એણે પાંચ પગવાળી ગાય જોઈ છે – માત્ર કાળી ગાય નહીં, કોઈ પણ ગાય! આમ છતાં વ્યાકરણ બરાબર સીધે પાટે ચાલે છે, કારણ કે એના અમુક નિયમ છે અને આ વાક્ય એ નિયમોની અંદર છે. જો કે, બાહ્ય પરિબળોને કારણે આપણા મસ્તિષ્કનો એટલો બધો વિકાસ થયો છે કે પાંચ પગવાળી ગાય (કાળી કે ધોળી) આપણી કલ્પનામાં તો સંભવી શકે છે એની ના નહીં, આપણે કલ્પનાના ઘોડા દોડાવી શકીએ પરંતુ, જાણીએ છીએ કે એ માત્ર કલ્પના છે. જોયું, આવી ગયું ને, ‘કલ્પનાના ઘોડા’! આવાં બધાં રૂપકો સાચાં પણ નથી હોતાં કે ખોટાં પણ નથી હોતાં. એ માત્ર અભિવ્યક્તિની રીત જેવાં હોય છે. એનાથી વિચારની રજૂઆત ચમત્કૃતિપૂર્ણ જણાય છે. એ માત્ર આપણા મસ્તિષ્કની તુલના કરવાની અને વ્યક્ત કરવાની શક્તિનો વિકાસ દર્શાવે છે.

આ જ પ્રકારનું બીજું એક વાક્ય લઈએ. “ઈશ્વર સૃષ્ટિનો સર્જનહાર છે”. વ્યાકરણ પ્રમાણે આ અર્થપૂર્ણ વાક્ય છે, એમાં શંકા નથી, પરંતુ, બાહ્ય જગતમાં એનો આધાર નથી. આપણાથી પહેલાં થઈ ગયેલા કોઈ વડવાએ પણ એની સાક્ષી આપીને કહ્યું નથી કે એ વાક્યના સમર્થનમાં પુરાવો છે. ઉલ્ટું આપણા વડવાઓ એમ કહી ગયા છે કે આ વાક્યના સમર્થનમાં પુરાવા નથી! આપણો વારસો તો એ જ છે ને?. આમ છતાં, કલ્પનામાં એ વાક્ય સત્ય પ્રતીત થાય એનો ઇન્કાર નથી. xxx

(બર્ટ્રાન્ડ રસેલ, વિત્જેન્સ્તીન અને અન્ય વિદ્વાનોએ કરેલાં વિવેચનોના આધારે)

Vikram and Vetal (2)

મિત્રો,
વિક્ર્મ અને વેતાળની વાર્તાની ચર્ચા કરવા બદલ આભાર. હવે site stats જોઈને મને લાગે છે કે પકે શું કર્યું હશે તેનો જવાબ હું પોતે આપું એનો સમય થયો છે.

મોટા ભાગે, મિત્રોનાં અનુમાન અથવા સલાહ સાચાં છે. પણ આ વાર્તાનો પક એટલે (દી)પક. અને આ કથા કાલ્પનિક નથી. અલબત્ત, એમાં કથાનો રંગ છે.

આ સાથે હસ્તિનાપુર અને ઇન્દ્રપ્રસ્થના અર્થ પણ સ્પષ્ટ થઈ જશે. યમુનાના બીજા કાંઠે વસેલો ભાગ એ જ ઇન્દ્રપ્રસ્થ. અહીં ઇન્દ્રપ્રસ્થ એસ્ટેટ છે અને ઇન્દ્રપ્રસ્થ સ્ટેડિયમ પણ છે. કૌરવ-પાંડવ વિખવાદને કે કૃષ્ણને સીધી રીતે આની સાથે સંબંધ નથી, માત્ર કથાનાં વાતાવરણનાં અંગ છે. પરંતુ, આજની સ્થિતિ જોતાં એને વ્યંગ તરીકે લઈ શકો.

કૃષ્ણ ખરેખર સામાન્ય માણસને મળતા કે કેમ, એ ખબર નથી, મહાભારતની કથાના મૂળ વિષયવસ્તુનું કેન્દ્ર કૌરવો અને પાંડવો વચ્ચેની શત્રુતા છે એટલે એમાં સામાન્ય પ્રજાજનનો ઉલ્લેખ પણ નથી. પરંતુ આજની સ્થિતિમાં આપણે સૌને શંકાની નજરે જોતા નથી શું? પકના અભિપ્રાયને આવો જ માનો. અને કૃષ્ણના જીવનમાં તો એમના પર સ્યમંતક મણીની ચોરીનો પણ આરોપ મુકાયો હતો, એ તો આજની વાત નથી! કૃષ્ણ નિર્દોષ જ હતા, પરંતુ સવાલ શંકાનો છે, અને એમાંથી કૃષ્ણ બચી શક્યા નહોતા. મહાભારતની કથાનું આ જ તો માનવીય પાસું છે.

અહીં આપેલી ઘટનાઓ જેમ વર્ણવી છે તેમ નથી બની, પણ બની જરૂર છે. એટલે કે પકની જેમ (દી)પક સૂતેલી માતાને ચરણસ્પર્શ કરીને વિદાય થયો નહોતો

જીવનમાં મૂલ્યો વચ્ચે પણ સંઘર્ષ અનુભવવાના દિવસો આવે છે..

આમ છતાં રણબીરના પિતા સમાન મોટાભાઈનું અવસાન થયું ત્યારે એને પૈસાની જરૂર પડી હતી. તે પછી તેરમા દિવસે જ્યારે ઘરે આવવા કહ્યું ત્યારે મનમાં એ જ વિચારો આવ્યા હતા, જે અહીં પકને મૂંઝવે છે. અંતે, નિર્ણય એવો કર્યો કે રણબીરને ઘરે જવું અને ભોજન પણ કરવું.

મિત્રોનાં સૂચન છે કે ઘરે જવું પણ જમવું નહીં, અથવા તો રાનુને પોતાને ઘરે બોલાવવો, અથવા એને પ્રેતભોજન ન માનતાં પ્રેમભોજન માનવું.

બધાં સૂચનો સારાં છે, પરંતુ, મારા માટે સવાલ એ હતો કે એને ઘરે જઈને ન જમીએ તો એનો અર્થ શું થાય? એને પ્રેમભોજન માનવું એ તો મનને મનાવવાની વાત છે. એને મારે ઘરે બોલાવવાનો વિચાર પણ ન આવ્યો અને આજે પણ એના માટે કારણ જણાતું નથી. અમે બન્ને ગયાં અને એને ત્યાં જમ્યાં.

હજી ભોજનને વાર હતી (અથવા એણે અમને એમ કહ્યું) પણ એના પોતાના સ્વચ્છ સુઘડ ઘરમાં એની પત્નીએ પિરસીને અમને ટેબલ ખુરશી પર બેસાડીને ભોજન કરાવ્યું. એણે અમને અલગ બેસાડ્યાં તેનું કારણ તો એ જ સમજાયું કે અમે એના માટે બહુ મોટાં મહેમાન હતાં. આ બાબતમાં મેં સૌની સાથે જમવાનો આગ્રહ પણ ન કર્યો. મહેમાનોએ આવા વિચારો કરવાના ન હોય. જેમ મિજબાનને અનુકૂળ હોય તેમ.

પરંતુ, ભોજન પહેલાંની કહેવા જેવી બીજી વાત એ છે કે એમણે ગોર મહારાજ વિના જ હવન કર્યો! નાની વેદી બનાવી હતી, એમાં છાણાં-લાકડાં પર ઘી રેડીને અગ્નિ પ્રગટાવ્યો. એક જણે અમારા સૌના હાથમાં ફૂલો અને ઘાસ આપ્યાં. અને સૌને મનમાં ભગવાનનું નામ લેવા કહ્યું કે ભગવાન મૃતાત્માને શાંતિ આપે. પછી, હવનમાં અમે ફૂલ અને ઘાસ હોમી દીધાં. સૌ હાથ જોડીને ઊભા રહ્યા અને પછી વિખેરાઈ ગયા. બીડીઓ સળગી અને સૌ વાતે વળગ્યા.

પાંચ મિનિટમાં હવન પૂરો! મને થયું કે બ્રાહ્મણોએ બાવીસ ટકા હિન્દુઓની ઘરાકી કારણ વગર ખોઈ દીધી. એમનું કામ તો પંડિત વિના જ ચાલી ગયું!

બે મહત્વનાં મૂલ્યો વચ્ચેના સંઘર્ષની
આ કથા વાંચનાર અને એના પર પ્રતિભાવ આપનાર સૌનો આભાર.